شرح های ابن رشد بر آثار دیگران

ابن رشد در سراسر سده های میانه و نیز در دوران رنسانس اروپا پیش از هر چیز به عنوان شارح بزرگ نوشته های ارسطو مشهور بوده است و این عنوان به حق به وی داده شده است. وی را می توان یکی از بزرگ ترین مفسران آثار ارسطو در همه ی دورانها به شمار آورد. شهرت و نفوذ تفاسیر و شرحهای او بر نوشته های ارسطو تا بدان حد رسیده بود که در سده های میانه شعاری در این باره معروف شده بود که می گفت « طبیعت تفسیر شده از سوی ارسطو و ارسطوی تفسیر شده از سوی ابن رشد ». ابن رشد افزون بر تفسیرها و شرحهای خود بر آثار ارسطو، دارای نوشته های مستقلی است که هر یک از ارزش ویژه ی فلسفی و پژوهشی برخوردار است.

• شیوه ابن رشد درشرح آثار ارسطو:
شرحهای ابن رشد بر آثار ارسطو به سه دسته تقسیم می شوند: شرحهای مفصل و بزرگ که «تفسیر» یا« شرح » نامیده می شوند، شرحهای متوسط موسوم به «تلخیص » و خلاصه های نوشته های ارسطو که«جامع » و در جمع «جوامع » نام دارند. شیوه ی کار ابن رشد در «تفسیرها» چنین است که نخست پاره هایی از متن ارسطو را از ترجمه ی عربی آنها نقل می کند و سپس به تفسیر دقیق و ژرف آنها می پردازد و در این رهگذر از آنچه از تفاسیر شارحان یونانی ترجمه شده به عربی در دست داشته است، بهره می گیرد و گاه نیز از آنها انتقاد می کند، و سرانجام برداشت خود را از متن ارسطو توضیح می دهد. در شرحهای متوسط یا «تلخیصها»، کلمات اول متن ارسطو را نقل و سپس بقیه ی مطالب را به زبان خودش شرح می دهد و توضیحات و نظریات شخصی و مطالبی از منابع فیلسوفان اسلامی نیز بر آنها می افزاید، به گونه ای که اثر به صورت نوشته ی مستقلی آشکار می شود که گفته های ارسطو و ابن رشد به هم آمیخته شده و نمی توان آنها را از یکدیگر تشخیص داد. اما شیوه ی کار ابن رشد در خلاصه ها یا «جوامع » چنین است که وی در آنها همیشه از سوی خود سخن می گوید، در حالی که عقاید و نظریات ارسطو را بیان می کند و در این رهگذر از نوشته های دیگر وی برای توضیح و تکمیل متن در دست، بهره می گیرد و از خودش نیز مطالبی بر آنها می افزاید. اما از لحاظ زمان بندی تاریخی این نوشته ها، این پرسش به میان می آید که کدام دسته بر دیگری تقدم زمانی داشته است؟

• زمان بندی جوامع، تلخیصها و تفسیرها:
در طی سده های میانه و رنسانس عقیده بر این بود که ابن رشد «جوامع » را در جوانی، «تلخیصها» را در میان سالی و «تفسیرها» را در دوران سالخوردگی پدید آورده بوده است. رنان نیز بر این عقیده است که ابن رشد تفسیرهای بزرگ را پس از آن دو دسته ی دیگر نوشته بوده، چنان که در پایان ترجمه ی عبری « تفسیر بزرگ طبیعت » ارسطو، که آن را در 582ق /1186م نوشته بوده است، می آید که «من در جوانی شرح کوتاه تر دیگری از این کتاب داده ام ». وی همچنین در برخی «تلخیصها» وعده می دهد که شروح مفصل تری بر آنها بنویسد. از سوی دیگر بسیاری از نوشته های ابن رشد، که اصل عربی آنها گم شده، در پایان دارای زیرنویسهایی است که در ترجمه ی عبری آنها حفظ شده و تا اندازه ای به تعیین زمان بندی آنها یاری می کند. ما در اینجا عناوین مجموع نوشته های ابن رشد را که اکنون با اصل عربی یا ترجمه ی لاتینی و عبری در دست است، می آوریم:

• تفسیرها یا شروح مفصل ابن رشد:
1. تفسیر مابعدالطبیعه دست نوشته ی آن در لیدن است. این اثر را موریس بویژ (Maurice Bouyges) با دقت تدوین و در سه جلد طی سالهای 1938، 1942 و 1949م، در مطبعه ی الکاثولیکیه در بیروت منتشر کرده است. ترجمه لاتینی آن در «مجموعه ی آثار ارسطو» (Opera omnia)، همراه با «مجموعه ی تفاسیر ابن رشد قرطبی »، در ونیز، 1560م، چاپ شده است.
2. شرح کتاب البرهان (تفسیر بزرگ بر کتاب «تحلیلهای پسین یا دومین » ارسطو) که اصل عربی آن گم شده است. ترجمه ی لاتینی آن در «مجموعه ی آثار ارسطو» چاپ شده است.
3. شرح کتاب النفس (تفسیر بزرگ بر کتاب «درباره ی روان » ارسطو)، اصل عربی آن گم شده است. ترجمه ی لاتینی، در همان مجموعه چاپ شده است. همین اثر را اف.استوارت کرافورد (F.Stuart Crawford) تدوین و همراه مقدمه و فهارس بسیار سودمند، منتشر کرده است.
4. شرح السماء و العالم (تفسیر بزرگ بر کتاب «درباره ی آسمان » ارسطو)، اصل عربی آن گم شده است.

• شرحهای متوسط (تلخیصات ) ابن رشد:
1.تلخیص الخطابة (شرح متوسط بر کتاب «سخنوری، رتوریکا»ی ارسطو). دست نوشته های آن در فلورانس، ولیدن موجود است. متن عربی آن به کوشش عبدالرحمن بدوی، زیر همان عنوان تدوین و در قاهره (1960م ) منتشر شده است. ترجمه عبری آن به وسیله ی توکوس نیز در دست است. این کتاب به کوشش محمد سلیم سالم در قاهره (1967م ) به چاپ رسیده است.
2. تلخیص مدخل فرفوریوس که دست نوشته آن در فلورانس و لیدن موجود است.
3. تلخیص کتاب المقولات (ارسطو) دست نوشته در فلورانس و لیدن. این کتاب را موریس بویژ در 1932م در بیروت منتشر کرده است. دست نوشته ی دیگری از این کتاب در مجموعه ی « منطق ارسطو » در کتابخانه ی مجلس شورای ملی تهران، و نیز در کتابخانه ی دانشگاه تهران، و کتابخانه ی ملک (اکنون در آستان قدس رضوی ) یافت می شود. این اثر همراه با مقدمه ای به زبان فرانسه در بیروت به چاپ رسیده است.
4. تلخیص کتاب العبارة (پری هرمه نیاس، ارسطو) دست نوشته ها در فلورانس و لیدن، و نیز کتابخانه ی مجلس شورای ملی تهران یافت می شود. محمد سلیم سالم آن را در قاهره، مرکز تحقیق التراث، سال 1978 م به چاپ رسانید.
5.تلخیص کتاب القیاس (شرح متوسط بر «تحلیلهای نختستین » ارسطو). دست نوشته ها در فلورانس و لیدن و در مجموعه ی کتابخانه ی مجلس شورای ملی تهران.
6. تلخیص کتاب البرهان (شرح متوسط بر «تحلیلهای پسین یا دومین » ارسطو). دست نوشته ها در فورانس و لیدن، و کتابخانه مجلس شورای ملی.
7. تلخیص کتاب الجدل (شرح متوسط بر «توپیکا»ی ارسطو). دست نوشته ها در فلورانس و لیدن. متن این کتاب به کوشش چارلز باتروث و احمد عبدالمجید هریدی نخست در 1979م (قاهره ) و بار دوم با همکاری محمد سلیم سالم در 1980 م منتشر شده است.
8.تلخیص کتاب السفسطة (شرح متوسط بر «رد بر سفسطیان » ارسطو) دست نوشته ها در فلورانس و لیدن. نخستین چاپ این کتاب به سال 1973م توسط مرکز تحقیق التراث در 190 صفحه منتشر شد. مجموعه ی تلخیصها نامبرده ی ابن رشد از «منطق ارسطو» به کوشش جیرار جهامی در 3 جلد در 1982م در سلسله ی منشورات الجامعة اللبنانیة با عنوان ابن رشد، تلخیص منطق ارسطو منتشر شده است.
9. تلخیص کتاب الشعر (شرح متوسط بر «درباره ی شعر» ارسطو) دست نوشته ها در فلورانس و لیدن. متن عربی آن نخست به کوشش فاوستولازینیو در سال 1870م در پیزا، فلورانس منتشر شد؛ چاپ دوم به کوشش عبدالرحمن بدوی زیر عنوان فن الشعر و شروحه العربیه للفارابی و ابن سینا و ابن رشد، با حواشی و توضیحات، در قاهره (1953م ) منتشر شده است. همچنین به کوشش محمد سلیم سالم در قاهره (1971م ) منتشر شده است.
10.تلخیص السماع الطبیعی (شرح متوسط بر «درباره ی طبیعت » ارسطو) دست نوشته در موزه ی بریتانیا. همچنین دست نوشته ای در کتابخانه ی ملک (اکنون در آستان قدس رضوی ) و در کتابخانه ی وزیری یزد موجود است.
11.تلخیص السماء والعالم (شرح متوسط بر «درباره ی آسمان و جهان » ارسطو) دست نوشته ها در لیدن. همچنین دست نوشته ای در کتابخانه ی ملک (اکنون در آستان قدس رضوی ) و دست نوشته ی دیگری در کتابخانه وزیری یزد موجود است.
12. تلخیص الکون و الفساد (شرح متوسط بر «درباره ی پیدایش و تباهی » ارسطو) دست نوشته ها در بودلیان، آکسفورد، کتابخانه ی ملی پاریس، دست نوشته های عبری، همچنین دست نوشته ای در کتابخانه ی ملک (اکنون در آستان قدس رضوی ) و دست نوشته ی دیگری در کتابخانه ی وزیری یزد موجود است. چاپ جدید به کوشش اف.ه.فوبس و اس.کورلاند (F.H. Fobes,.Kurland)، کمبریج، ماساچوستز (آمریکا)، 1956م
13. تلخیص الاثار العلویة (شرح متوسط بر «متئورولوگیکا یا پدیده های جوی » ارسطو). دست نوشته ها در بودلیان، آکسفورد، کتابخانه ی ملی پاریس؛ همچنین در کتابخانه ی ملک (اکنون در آستان قدس رضوی ) و دست نوشته ی دیگری در کتابخانه ی وزیری یزد موجود است.
14. تلخیص کتاب النفس (شرح متوسط بر «درباره ی روان » ارسطو). دست نوشته ها در کتابخانه ی ملی پاریس، دست نوشته ای در کتابخانه ی ملک و دست نوشته ی دیگری در کتابخانه ی وزیری یزد موجود است. دست نوشته های عبری و متن عربی آن به کوشش احمد فؤاد الاهوانی در قاهره (1950م ) منتشر شده است.
15.تلخیص ما بعدالطبیعه (شرح متوسط بر «متافیزیک یا مابعدالطبیعه ی » ارسطو) دست نوشته ی عربی در کتابخانه ی ملک و دست نوشته ی دیگری در کتابخانه ی وزیری یزد موجود است. این کتاب به کوشش عثمان امین در قاهره (1958م ) به چاپ رسیده است. بدوی به ضمیمه ی کتابی زیر عنوان ارسطو طالیس، فی النفس، در 1954م در قاهره منتشر کرده است؛ چاپ دیگری از آن در سال 1961م به کوشش هلموت گتیه، در ویسبادن، آلمان غربی، انتشار یافته است.


• خلاصه ها (جوامع ) ابن رشد:
1. جوامع کتب ارسطو طالیس فی الطبیعیات و الالهیات (خلاصه هایی از کتاب «درباره ی طبیعت » و متافیزیک ارسطو). دست نوشته ی آن در کتابخانه ی ملی مادرید، اسپانیا. خلاصه ی متافیزیک برای نخستین بار به کوشش مصطفی القبانی، در قاهره (بی تاریخ ) و سپس به کوشش کارلوس کوئیروس رودریگز همراه ترجمه ی اسپانیایی و مقدمه ای مهم، در 1919 م منتشر شده است. ترجمه ی آلمانی نیز به وسیله ی فان دن برگ در 1924م در لیدن انتشار یافته است. همه ی آن نوشته ها در مجموعه ای زیر عنوان رسائل ابن رشد میان سالهای 1946-1947م در حیدرآباد دکن چاپ و منتشر شده اند، و این عناوین را در بردارد: « السماع الطبیعی »، « السماء و العالم »، « الکون و الفساد »، « الاثارالعلویه »، « کتاب النفس »، « مابعدالطبیعة ».
2. الضروری فی المنطق؛ خلاصه همه ی نوشته های منطقی ارسطو به اضافه ی مدخل فرفوریوس (ایساگوگه، ایساغوجی ). دست نوشته ها به خط عبری در کتابخانه ی ملی پاریس، و کتابخانه ی دولتی مونیخ.
3.کتاب الحیوان؛ خلاصه ی کتابهای ارسطو: «درباره ی اعضاء جانوران » و «درباره ی پیدایش جانوران » متن عربی آن تا کنون یافت نشده است.
3.جوامع سیاسة افلاطون (خلاصه و شرح مختصر کتاب «سیاست » پولیتیا یا جمهوری افلاطون ). عنوان اصلی آن در فهرست کتابخانه ی اسکوریال، آمده است. متن عربی آن گم شده است. متن ترجمه ی عبری آن همراه با ترجمه ی انگلیسی به کوشش روزنتال زیر عنوان « تفسیر ابن رشد بر جمهوری افلاطون » در 1956م، در کمبریج، انگلستان منتشر شده است. «شرح بر جمهوری افلاطون » ترجمه ی انگلیسی از تنها نسخه ی موجود عبری از لرنر و ایتاکا، لندن، 1974م.

• برخی شرحهای دیگر:
الف - شرح رسالة اتصال العقل بالانسان لابن الصائغ (شرح بر نوشته ی ابن باجه با همان عنوان )، که نام آن در فهرست اسکوریال آمده است؛
ب - تلخیص شرح ابی نصر لمقالة الاولی من القیاس (تلخیص نوشته ی فارابی بر کتاب یکم «تحلیلهای نخستین ارسطو»)، که نام آن در فهرست اسکوریال آمده است؛
ج - مقالة فی نظر ابی نصر الفارابی فی المنطق و نظر ارسطاطالیس، که ابن ابی اصیبعه از آن نام می برد (3/126)؛
د- شرح مقالة الاسکندر فی العقل (شرح بر نوشته ی اسکندر افرودیسی «درباره ی عقل »)، نام آن در فهرست اسکوریال آمده است. ترجمه ی عبری آن نیز موجود است.

• نوشته های مستقل:
1.تهافت التهافت، رد بر تهافت الفلاسفه غزالی، چاپها: قاهره،1303، 1319، 1320-1321 ق؛ نیز به کوشش موریس بویژ، بیروت، المطبعة الکاثولیکیه، 1930 م. ترجمه ی انگلیسی با حواشی و یادداشتهای بسیار سودمند از فان دنن برگ، در دو جلد، لندن (1954م )، چاپ دوم، هر دو جلد در یک مجلد، لندن (1985م ).

2. فصل المقال فیما بین الشریعة والحکمة من الاتصال. متن آن بار نخست به اهتمام مارکوس یوزف مولر در مونیخ (1859م ) بر اساس دست نوشته ی اسکوریال تدوین و به همراه دو رساله ی دیگر از ابن رشد: منهاج الادلة فی عقاید الملة و ضمیمه ی فصل المقال منتشر شد. بر پایه ی همین چاپ، هر سه رساله در سالهای 1313،1317،1319 و 1328 ق در قاهره چاپ و منتشر شده اند. لئون گوتیه نیز آن را با ضمیمه در 1942م به همراه ترجمه ی فرانسوی در الجزائر منتشر کرده است؛ ترجمه ی آلمانی از یوزف مولر، مونیخ، 1875م؛ ترجمه ی انگلیسی از جورج حورانی، لندن (1961م )، متن عربی آخرین بار، همراه ضمیمه و فصلی از مناهج به کوشش جورج حورانی تدوین و در بریل، لیدن (1959م ) منتشر شده است. محمد عماره، چاپ جدید آن همراه با تصحیح چاپهای پیشین را در قاهره (1972م ) منتشر کرده است.

3. الکشف عن مناهج الادلة فی عقاید الملة. دست نوشته در کتابخانه ی ملی مادرید، اسکوریال. چاپها: از یوزف مولر، مونیخ، 1859م و بر پایه ی آن چاپهای قاهره، 1313،1317،1319ق. این کتاب آخرین بار به کوشش محمدقاسم با استفاده از دست نوشته ی اسکوریال، همراه مقدمه ای در علم کلام، در قاهره (1964م ) منتشر شده است.

4. ضمیمه ی نصل المقال (ضمیمه لمسئلة العلم القدیم التی ذکرها ابوالولید فی فصل المقال ) در همان چاپها و ترجمه های شماره ی بالا.

5. مقالة فی اتصال العقل بالانسان. دست نوشته در اسکوریال. ترجمه ی آلمانی از هرتس (سه رساله، برلین، 1869م )، ترجمه ی عبری مونک، ترجمه ی اسپانیایی از موراتا (1923م ).

6. کتاب فی الفحص هل یمکن للقعل الذی فینا و هو الموسوم بالهیولانی ان یعقل الصور المفارقة باخرة، او یمکن ذلک، و هو المطلوب الذی کان ارسطو طالیس وعدنا بالفحص عنه فی کتاب النفس.( رساله ی پژوهشی در این باره که آیا عقلی که در ما هست و هیولانی نامیده می شود، می تواند صورتهای مفارق را تعقل کند یا نه و این همان مسئله است که ارسطو پژوهش درباره ی آن را در کتاب النفس وعده داده است ). متن عربی آن در دست نیست. دست نوشته های ترجمه ی لاتینی در کتابخانه ملی پاریس، کتابخانه ی سن مارک در ونیز. ترجمه آلمانی از هانس، زیر عنوان «رساله ی ابن رشد درباره ی امکان اتصال » یا «درباره ی عقل مادی »، هاله (1892م ).

7.مقالة فی جوهر الفلک. متن عربی آن گم شده است. در فهرست کتابخانه ی اسکوریال و نیز نزد ابن ابی اصبیعه، از چند اثر مستقل زیر عنوان مقالة فی الجرم السماوی نام برده می شود. رنان می گوید: «این رساله مشتمل بر چندین مقاله است که در ادوار مختلف نوشته شده است و یکی از معروف ترین آثار به زبان عبری و لاتینی است و معمولا به همراه کتاب العلل، یا فی الخیر المحض (منسوب به پروکلوس ) با آن رساله در مجموعه ی نوشته های ارسطویی جای گرفته است ».

• نوشته های کلامی و فقهی:
1.بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد فی الفقه. این کتاب چندین بار چاپ شده است: فاس، 1327؛ قاهره، 1329، 1335 و استانبول 1333ق. آخرین بار در دو جلد، بیروت 1982م.
2. اختصارالمستصفی ' (خلاصه مستصفی اثر غزالی در اصول فقه ). متنی از آن در دست نیست، اما نام آن در چندین منبع، از جمله در فهرست اسکوریال آمده است.
3. المسائل الطبولیة، در فهرست اسکوریال آمده است.
4. مختصرالمجسطی. اصل عربی آن در دست نیست. دست نوشته های ترجمه ی عبری آن در بسیاری از کتابخانه ها یافت می شود. به لاتینی ترجمه نشده است.
5.مایحتاج الیه من کتاب اقلیدس فی المجسطی، در فهرست اسکوریال آمده است.
6. مقالة فی حرکة الفلک (در عیون الانباء)، و کلام له علی حرکة الجرم السماوی.

• نوشته هایی در صرف و نحو:
الضروری فی النحو، کلام له علی الکلمة و الاسم المشتق. در فهرست اسکوریال آمده است.

• نوشته های پزشکی:
1.تلخیص کتاب ااحمیات لجالینوس (شرح متوسط بر کتاب گالنوس «درباره ی تبها».) دست نوشته در اسکوریال.
2. تلخیص الاعضاء الآلمة (شرح متوسط بر «اندامهای دردمند» اثر گالنوس ).
3. تلخیص القوی الطبیعیة (شرح متوسط بر نوشته ی گالنوس به همین عنوان )، در فهرست اسکوریال آمده است.
4.تلخیص المزاج (اثر گالنوس )، در فهرست اسکوریال و عیون الانباء آمده است.
5.تلخیص الاسطقسات لجالینوس (شرح متوسط بر نوشته ی گالنوس «درباره ی عناصر بنابر نظر هیپوکراتس = بقراط ») در فهرست اسکوریال و عیون الانباء آمده است.
6. تلخیص الخمس مقالات الاولی من کتاب الادویة المفردة لجالینوس (شرح متوسط بر «داروهای ساده » اثر گالنوس )، در فهرست اسکوریال و عیون الانباء آمده است. مجموعه ی این نوشته ها زیر عنوان: «تلخیصات الی جالینوس »، ویراسته ی دلاکونثپثیون باثکث دبنیتو (De la Concepcion Vazquezde Benito,) در 1984 م در مادرید منتشر شده است.
7. رسائل ابن رشد الطبیة، به کوشش جورج شحانة قنواتی، سعید زائد و تنظیم ابراهیم مدکور، در قاهره (1978م ) به چاپ رسیده است.
8. شرح ارجوزة ابن سینا فی الطب (شرح متوسط بر شعر ارجوزة فی الطب ابن سینا)، در فهرست اسکوریال آمده است؛ دست نوشته ها در پاریس، آکسفورد، لیدن، چستر بیتی، ایرلند و نیز کتابخانه ی کمبریج. رنان می گوید این اثر یکی از معروف ترین آثار ابن رشد است.
9. کتاب الکلیات (درباره ی کلیات پزشکی ). رنان می گوید «این اثر یک دوره ی کامل پزشکی در هفت کتاب است »؛ دست نوشته های عربی در کتابخانه ی ملی مادرید، کتابخانه ی ساکرومونته در گرانادا، درتطوان منتشرشده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا