معنای لغوی و اصطلاحی غرور

معنای واژه غرور
غرور از ماده غرر به معنای فریب دادن است. در کتاب التحقیق فى کلمات قرآن الکریم بعد از نقل کلمات ارباب لغت چنین آمده است: ریشه اصلى این واژه به معنى حصول غفلت به سبب تأثیر چیز دیگرى در انسان است. غرور (به فتح غین که معنى وصفى دارد) را به معنى هر چیزى که انسان را مى فریبد و در غفلت فرو مى برد خواه مال و مقام باشد یا شهوت و شیطان تفسیر مى کند. ابن سکیت گفته است: غرور (به فتح غین) چیزى است که ظاهر جالب و دوست داشتنى دارد ولى باطنش ناخوشایند و مجهول و تاریک است. در تفسیر نمونه در معنى این واژه چنین آمده است: غرور بر وزن (جسور) صیغه مبالغه به معنى موجود فوق العاده فریبنده است و شیطان را از این رو غرور مى گویند که انسان را با وسوسه هاى خود فریب مى دهد و غافل مى سازد و در حقیقت بیان مصداق واضح آن است وگرنه هر انسان یا کتاب فریبنده، هر مقام وسوسه گر و هر موجودى که انسان را گمراه سازد در مفهوم وسیع غرور داخل است. غرور به معنى امورى که انسان را غافل مى سازد و مى فریبد (خواه مال و ثروت باشد یا جاه و مقام یا علم و دانش و غیر آن) تفسیر شده است.

تعریف غرور
مرحوم فیض و بسیاری از بزرگان علم اخلاق، غرور را اینگونه تعریف می کنند: غرور عبارت است از دلخوش بودن به چیزى که موافق هواى نفس و تمایل طبع انسانى است و ناشى از اشتباه انسان یا فریب شیطان است. هر کس گمان کند آدم خوبى است (و نقطه ضعفى ندارد) خواه از نظر مادى یا معنوى باشد و این اعتقاد از پندار باطلى سرچشمه بگیرد، آدم شرورى است و غالب مردم خود را آدم خوبى مى دانند در حالى که در اشتباهند؛ بنابراین اکثر مردم مغرورند، هر چند شکل غرور آنها و درجه آن متفاوت است. مثلا کسى که مال حرام را مى گیرد و در مصرف خیر مى رساند، مانند ساختن مسجد و مدرسه و پل و درمانگاه مى پندارد که عمل نیکى کرده و به سعادتى رسیده است، و یا واعظى که غرض او از موعظه طلب جاه و مقام است و مى پندارد که در مسیر طاعت خداست و همچنین کسی که واجبات را رها می کند و به مستحبات می پردازد و فکر می کند از بندگان خوب خداست.حال آنکه این امور غرور و فریفتگى محض است، و شیطان آنها را فریب داده و آنچه را که شر است خیر نمایانده، و حال آنکه به فریب و نیرنگ شیطان در گناه است.
شکى نیست که مطمئن شدن به آنچه موافق هوا و هوس است و میل و خواهش نفس به آن از روى اشتباه، مرکب از دو چیز است: یکى اعتقاد نفس به اینکه خیر او در آن است و حال آنکه این پندار خلاف واقع است، و دوم علاقه مندی و درخواست باطنى نسبت به آنچه هوای نفس آن را اقتضا می کند. چنانکه ثروتمند وقتى از بذل مال خودداری مى نماید و در مصارف لازم خرج نمى کند، و با این حال به عبادت مى پردازد، معتقد است که مواظبت بر عبادت براى نجات او کافى است اگر چه بخیل باشد، و در حالى که مال دوست است خود را هدایت شده می پندارد. اما این اعتقاد به نوعى جهل مرکب برمى گردد چون شخص فکر می کند عالم است و عقیده او صحیح است، در صورتیکه در گمراهی به سر می رود. و آنچه را که فکر می کند صحیح است، موافق هواى نفس اوست. (لازم به توضیح است که اگر شخصی نسبت به مسئله ای جاهل باشد و واقعیت را در مورد آن نداند ولی در عین حال فکر کند که عالم است و واقعیت را می داند، می گویند چنین فردی دچار جهل مرکب است). پس چون غرور از جهل و خواهش و هوس نفس ترکیب یافته، ضد آن هوشیارى و علم و زهد است، و هر که هوشیار و زیرک و آگاه به خود و پروردگار خویش و دنیا و آخرت باشد، و چگونگى سلوک به سوى خدا و آنچه آدمى را به او نزدیک مى سازد و از او دور مى کند بداند، و به آفات راه و دشواریها و سختیهاى آن آگاه باشد، از غرور اجتناب مى کند و فریب شیطان را در هیچ یک از امور نمى خورد.
با توجه به تعریف ذکر شده و معنای لغوی واژه غرور، روشن می شود که معنای لفظ غرور در زبان عربی با معنای آن در زبان فارسی تفاوت دارد. زیرا غرور در زبان فارسی، معنایی نزدیک به خودبینی، خودپسندی و تکبر دارد که این معنا -لااقل در برخی از موارد- از لوازم و نتایج و یا از اقسام معنای غرور در زبان عربی است. به عنوان مثال انسان در اثر فریب شیطان و هوای نفس، گمان می کند که اعمال صالح زیادی دارد و در نتیجه این فریب خوردگی دچار عجب و خودبینی می شود. بنابراین هنگامی که از بحث غرور به عنوان یکی از صفات زشت اخلاقی بحث می کنیم، منظور ما خودپسندی و تکبر نیست، بلکه موضوع بحث، فریفتگی است که معنایی اعم از کبر و خودپسندی است.

Sources

Keywords