برخی از برجسته ترین متکلمین شیعه از صدر اسلام

English 7827 Views |

آغاز علم کلام در اسلام
علم کلام، نیز یک علم صددرصد اسلامی است. کلام مربوط است به تحقیق در اصول عقائد اسلامی و دفاع از آنها، اعم از آنکه امر مورد اعتقاد از عقلیات محض باشد مانند مسائل مربوط به توحید و صفات خداوند و یا از نقلیاتی باشد که اعتقاد و عدم اعتقاد به آن در سرنوشت انسان مؤثر باشد مانند مسأله امامت از نظر شیعه و به همین جهت کلام منشعب می شود به کلام عقلی و کلام نقلی. پیدایش علم کلام در دینی مانند اسلام که مسائل زیادی درباره مبدأ و معاد و انسان و جهان طرح کرده است و در اجتماعی مانند اجتماع اسلامی قرون اولیه اسلامی که یک نشاط علمی نیرومند بر آن حکومت می کرد طبیعی و ضروری است. قرآن کریم رسما بر برخی از مسائل اعتقادی از قبیل توحید و معاد و نبوت استدلال می کند و برهان اقامه می نماید و از مخالفان حجت و برهان مطالبه می کند: «قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین؛ بگو اگر راست می گوئید دلیل خود را بیاورید» (بقره/ 111).
قطعا و مسلما اول کسی که در مسائل عقلی اسلامی به تجزیه و تحلیل پرداخت و مسائلی مانند قدم و حدوث و متناهی و غیرمتناهی و جبر و اختیار و بساطت و ترکیب و امثال آنها را مطرح ساخت امیرالمؤمنین (ع) است و به همین دلیل همواره شیعه در علوم عقلی بر غیرشیعه تقدم داشته است.
1- اولین متکلم شیعه که کتاب در مسائل کلامی تألیف کرده است علی بن اسماعیل بن میثم تمار است. خود میثم به عنوان خطیب و سخنور شیعه و از صاحبان سر امیرالمؤمنین محسوب می شده است. میثم اهل حجر است و بحرینی است و یک فرد ایرانی بشمار میرود. نواده اش علی بن اسماعیل بن میثم معاصر ضراربن عمرو و ابوالهذیل علاف و عمروبن عبید از متکلمان معروف قرن دوم هجری است و با آنها مباحثاتی در مسائل اعتقادی داشته است.
2- هشام بن سالم جوزجانی. این مرد از مشاهیر و معاریف اصحاب امام صادق است. در میان اصحاب امام صادق گروهی هستند که امام صادق آنها را بعنوان متکلم خوانده است و در کتاب الحجه کافی مسطور است (کافی، چاپ آخوندی، جلد اول صفحه 171) از قبیل حمران بن اعین، مؤمن الطاق، قیس بن الماصر و هشام بن الحکم و غیرهم. قیس بن ماصر همان کسی است که گویند کلام را از امام سجاد آموخت (تأسیس الشیعه، صفحه 358).
3- فضل بن ابوسهل بن نوبخت. از آل نوبخت است، آل نوبخت همانطور که ابن ندیم گفته است به تشیع معروفند و فضلاء زیادی در طول سه قرن از آنها برخاسته است که اکنون مجال توضیح آن نیست. نوبخت خودش منجم و در دربار منصور بود، روزی پسرش ابوسهل را به دربار منصور برد که به جانشینی خود معرفی کند. منصور نامش را پرسید گفت: خورشید ماه طیماذاه ما بازارد باد خسرو نه شاه. منصور گفت همه اینها اسم تو است؟ گفت آری، منصور تبسم کرد و گفت: پدرت چه کرده؟! اسمت را مختصر کن. یا همان کلمه طیماذ را از جزء اسمت انتخاب کن و یا من برایت کلمه ابوسهل را به عنوان کنیه انتخاب میکنیم ابوسهل به همین کنیه راضی شد (تأسیس الشیعه، صفحه 363-364) بسیاری از نوبختیان کنیه شان ابوسهل است.
بسیاری از متکلمین شیعه از خاندان نوبخت از قبیل: فضل بن ابوسهل بن نوبخت که در زمان هارون در رأس کتابخانه معروف بیت الحکمه بود و از مترجمین فارسی به عربی در عصر هارونی و مأمونی به شمار می رود و همچنین اسحاق بن ابوسهل بن نوبخت و پسرش اسماعیل بن اسحاق بن ابوسهل بن نوبخت و پسر دیگرش علی بن اسحاق و نواده اش ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق که او را شیخ المتکلمین در شیعه لقب داده اند و دیگر حسن بن موسی نوبختی خواهرزاده ابوسهل اسماعیل بن علی و عده ای دیگر از این خاندان ایرانی. (تأسیس الشیعه، ص 375-362 و کتاب خاندان نوبختی تألیف مرحوم عباس اقبال آشتیانی)
4- فضل بن شاذان نیشابوری. در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم (می زیسته)، که قبلا ذکر خیرش گذشت. فضل بن شاذان از اصحاب امام رضا و حضرت جواد و امام هادی بوده است و کتب زیادی در کلام نوشته است.
5- محمدبن عبدالله بن مملک جرجانی اصفهانی، معاصر ابوعلی جبائی در قرن سوم (الفهرست، ص 266 و تأسیس الشیعه، ص 376)
6- ابوجعفر، ابن قبه رازی در قرن سوم هجری. میان او و ابوالقاسم کعبی بلخی مباحثات و مناظرات کتبی در مسائل امامت بوده است.
7- ابوالحسن سوسنگردی معاصر ابن قبه رازی. گویند از غلامان ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی بوده و پنجاه سفر پیاده به حج رفته است.
8- ابوعلی ابن مسکویه رازی اصفهانی که از اعاظم متکلمین و حکما و اطبای اسلامی است. کتابهای الفوز الاکبر و الفوز الاصغر او چاپ شده و در دست است. کتاب طهارت الاعراق وی در علم اخلاق از مهمترین کتب اخلاقی اسلامی است. معاصر ابوعلی سینا حکیم و طبیب معروف اسلامی است. در سال 431 درگذشته است.

Sources

مرتضی مطهری- خدمات متقابل ایران و اسلام- صفحه 455-453

Keywords


0 Comments Send Print Ask about this article Add to favorites