نقش ایمان به معاد در زندگی اجتماعی

در بعضی از جوامع بشری، دین و اعتقادات دینی را مقوله ای جدا از زندگی انسان در دنیا گرفته اند و امور دینی را مسائلی شخصی و رابطه فردی انسان با معبود تلقی کرده اند و حال آنکه بنابر اندیشه و اعتقاد اسلامی، ایمان به خدا و روز قیامت در زندگی معمولی انسان نقشی غیر قابل انکار دارد. اصولا بر اساس این عقاید، زندگی معنا، مفهوم، هدف، شکل و چارچوب ویژه ای پیدا می کند که تفاوتهای اصولی و بنیادی با نوع زندگی انسانهایی دارد که دارای چنین عقیده ای نیستند. از جمله:

تفاوت در بینشها
با وجود ایمان به معاد، زندگی هدفدار می شود و همه اعمال و رفتار انسان مؤمن به معاد به سوی تامین معاد، جهت می یابد. در حالی که انسان غیر مؤمن به معاد، هدفی را برای مجموعه زندگی خود نمی یابد و زندگی برای او هدف دار، جهت دار و معنی دار نیست. او برای رفتار خود چارچوبی نمی شناسد، هرگونه خواست و اراده کرد و دوست داشت عمل می کند یا حتی رفتار خود را مطابق دلخواه بدون احساس محدودیت، تغییر می دهد. قرآن در این باره می فرماید: «بل یرید الانسان لیفجر امامه* یسئل ایان یوم القیامة؛ بلکه انسان می خواهد در پیش روی خود، راه را باز کند (مانعی برای آنچه می خواهد انجام دهد نبیند) از این رو نسبت به قیامت اظهار تردید کرده می پرسد قیامت کی خواهد بود؟!» (قیامت/ 5- 6)
همچنین ایمان به معاد نگاه به زندگی دنیا را نگاه به مرحله ای مقدماتی، گذرا و ناپایدار می سازد و مؤمن به معاد خود را در حال فراهم کردن توشه و لوازم زندگی ابدی و جاودانی برای پس از مرگ می شمارد و حال آنکه منکر معاد زندگی را منحصر به دنیا و دنیا را همه دوره حیات خود می پندارد. زندگی برای او همین مدت محدود، همراه با همه رنجها، سختیها و مشکلات گوناگون است. از این رو، افسردگی، ناامیدی، اضطراب روانی، بلاتکلیفی، احساس پوچی و بی هدفی بر اینگونه زندگی سایه می افکند و اگر رو به لذتهای ناپایدار آن می آورد، به دلیل این است که درمیان این همه ناکامیهای زندگی دنیا، دمی لذت غنیمت است و در واقع روی آوردن به قمار، شراب و شهوات جنسی یک نوع خود فریب دادن و سرگرم شدن است تا این عمر محدود پایان پذیر بی هدف، به هر جهت بگذرد.
در صورتی که ایمان به معاد، زندگی دنیا را مقدمه ای برای آخرت قرار می دهد که فرد باید در این مزرعه بذری بیفشاند و تاکی بنشاند تا از ثمره کار خود در زندگی بی پایان آخرت، بهره مند شود. در این دیدگاه همه چیز، ابزار رشد، کمال و ترقی انسان می شود و زندگی پرنشاط و امید آفرین خواهد بود.

در بعد اقتصادی و اخلاقی
اعتقاد به معاد در زندگی اقتصادی، آثار و نتایج فراوانی را پدید می آورد. از جمله، شکل گرفتن فعالیتهای اقتصادی انسان در چارچوب احکام شریعت است. مؤمن به معاد می داند از هر درآمدی از او پرسیده می شود که از چه راهی به دست آمده و در چه راهی مصرف گردیده است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «لا یزول قدم عبد یوم القیامة حتی یساءل عن اربع و عن ماله مما اکتسبه و فیما اءنفقه؛ بنده در روز قیامت، قدم از قدم برنمی دارد تا از چهار چیز مورد سؤ ال واقع شود و از مالش که آن را از چه راهی به دست آورده و در چه راهی خرج نموده است.»
تجاوز و تصرف در مال دیگران پایان می پذیرد؛ زیرا کیفر الهی را به دنبال دارد. به ویژه دست درازی به مال یتیمان موقوف می گردد چون هر که مال یتیمی را بخورد آتشی فرو خورده است و به دوزخ افکنده خواهد شد، چنانکه امام صادق (ع) می فرماید: «اگر کسی به اندازه دو درهم (که بسیار ناچیز است) از مال یتیم را غصب کند، مجازات او آتش است.»
تاثیر دیگر اعتقاد به معاد، جلوگیری از کم فروشی و فریب دادن مشتریان در بازار تجارت است. قرآن در این زمینه می فرماید: «ویل للمطففین* الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون* و اذا کالوهم او وزنوهم یخسرون* الا یظن اولئک انهم مبعوثون* لیوم عظیم؛ وای بر کم فروشان! آنان که وقتی برای خود پیمانه می کنند، حق خود را بطور کامل می گیرند؛ اما هنگامی که می خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می گذارند! آیا آنها گمان نمی کنند که در روزی بزرگ برانگیخته می شوند.» (قیامت/ 1– 5)
در اینجا به کلمه (ظن) و گمان به مساله قیامت و حساب، اکتفا شده در حالی که اعتقاد به قیامت و معاد باید قطعی و یقینی باشد. این برای اشاره به این حقیقت است که برای اجتناب و پرهیز از کم فروشی، گمان وقوع قیامت نیز کافی است.
همچنین، اعتقاد به معاد در پرورش فضایل اخلاقی همچون نوع دوستی، دستگیری از ضعیفان و محرومان و به طور کلی انفاق و نیز یاد خدا اثر ارزنده ای دارد؛ زیرا در نظر مؤمن به معاد، بازتاب هر عمل خیری به او برمی گردد. چنانچه قرآن کریم می فرماید: «و ما تنفقوا من خیر یوف الیکم و انتم لاتظلمون؛ آنچه از خوبیها انفاق می کنید (پاداش آن) به طور کامل به شما داده می شود و به شما ستم نخواهد شد.» (بقره/ 272)
آیات و روایات مختلفی وجود دارد که آثار مختلف اعتقاد به معاد را بیان می کند. در اینجا اکتفا می کنیم به ذکر آیه ای از قرآن که تاثیر اعتقاد به معاد در ذکر خدا، اقامه نماز و پرداخت زکات، به گونه ای که هیچ تجارت و معامله ای مانع آن نشود را بیان می کند: «رجال لاتلهیهم تجارة و لابیع عن ذکر الله و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة یخافون یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار؛ مردانی که نه تجارت و نه معامله ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند؛ آنها از روزی می ترسند که در آن، دلها و چشمها زیر و رو می شود.» (نور/ 37) در این آیه به خوف از روز قیامت که به منزله علت برای فقره های قبل است، تصریح شده است و بخوبی مطلب را بیان می کند.
به طور کلی، جامعه ای که معتقد به روز جزا و پاداش است، گرفتار آرزوهای دور و دراز، اعمال زشت و ناپسند نخواهد شد؛ روابط اقتصادی سالمی خواهد داشت و به ارحام و مستضعفان کمک خواهد نمود.
در مقابل، کسانی هستند که تنها زندگی دنیا را هدف نهایی خویش می دانند، مال و ثروت را اصیل دانسته و داشتن آن را سعادت بزرگ و واقعی می پندارند. تعدادی از اینان، گروهی از قوم حضرت موسی (ع) بودند و همین عقیده خود را هنگامی که قارون به میان مردم آمد ابراز داشتند و گفتند: «یا لیت لنا مثل ما اوتی قارون انه لذو حظ عظیم؛ ای کاش، مانند آنچه به قارون داده شده برای ما هم بود؛ همانا او بهره بزرگی از ثروت را داراست.» (قصص/ 79)
لیکن مؤمنان بنی اسرائیل که معتقد به مبداء و معاد بودند و بینشی صحیح نسبت به مسائل داشته و مال و ثروت را امری فرعی می شمردند، خطاب به آنان گفتند: «ویلکم ثواب الله خیر لمن امن و عمل صالحا و لایلقیها الا الصابرون؛ وای بر شما! پاداش خدا بهتر است برای کسی که ایمان آورده و عمل شایسته انجام دهد و جز صابران، بدین ثواب کسی نائل نمی شود.» (قصص/ 80)
قرآن مجید با صراحت، انکار مبداء و معاد را مایه کشته شدن عواطف انسانی می شمرد تا آنجا که منکران معاد در برابر افراد یتیم، سنگدل می شوند و از آنان دستگیری نمی کنند: «أ رأیت الذی یکذب بالدین* فذالک الذی یدع الیتیم* و لا یحض علی طعام المسکین؛ آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می کند دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را با خشونت می راند و (دیگران را) به اطعام مسکین تشویق نمی کند.» (ماعون/ 1- 3)
بنابراین عامل اصلی که بتواند تلاشهای انسانها را در جهت صحیح سوق دهد، ایمان به معاد و ترس از انتقام الهی و جهنم است و طبق آیه قرآن تنها افراد متجاوز و گناهکار روز قیامت را انکار می کنند: «و ما یکذب به الا کل معتد اثیم؛ روز جزا را تکذیب نکند، مگر هر تجاوزگر گناهکار.» (مطففین/ 12)

در مسائل نظامی
انسانهای با ایمان معتقدند که اگر در راه خدا کشته شوند، نابود نمی شوند و هر کوششی که با جان و مال خود می کنند به هدر نمی رود و اگر دشمن را بکشند حیاتی جدید پیدا کرده، از زیر بار جور و ستم خارج می شوند و اگر کشته شوند به زندگی حقیقی رسیده اند، پس در هر دو صورت موفق و پیروزند. بلکه مؤمنان معتقدند در بهشت درجه ای است که جز با شهادت به آن نمی توان دست یافت؛ همچنین، انتقال از دوره ای همراه مصیبت و گرفتاری، از دست رفتن نعمتها و تحمل کمبودها و بیماریها است به دوره دیگر که پر نعمت و بی بلا و مصیبت و در عین حال جاودانی است. برای مؤ من انتقال از چنان دوره ای به چنین دوره ای نه تنها ناخرسند کننده نیست؛ بلکه بسیار عاشقانه و مشتاقانه است.
اثر چنین تفکری در صحنه جهاد و مبارزه با دشمنان، این است که عرصه جنگ همچون یاران امام حسین (ع) بر ایشان چون حجله عروسی، محبوب می گردد. تاریخ اسلام پر است از صحنه های جان فدایی رزمندگان جبهه حق؛ حرکتهای عاشقانه آنان در صحنه های نبرد نسبت به شهادت، به گونه ای بوده که ترس از مرگ در نظر آنان مطرح نبوده و با همین روحیه شکست را به دشمن تحمیل می کرده اند و عده کمی بر عده بسیار، پیروز شده اند. قرآن می گوید: «قال الذین یظنون انهم ملاقوا الله کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن الله و الله مع الصابرین؛ آنها که یقین داشتند به پیشگاه پروردگار خویش می روند گفتند چه بسیار شده که گروهی اندک به خواست خدا بر گروهی بسیار، غلبه کرده اند و خداوند با صابران است.» (بقره/ 249) دسته دیگر از لشکر طالوت که این اعتقاد را نداشتند، گفتند: «لاطاقة لنا الیوم بجالوت و جنوده؛ ما امروز، طاقت و توان (مقابله) با جالوت و سپاهیانش را نداریم.» (بقره/ 249)

در مسائل اجتماعی سیاسی
انسان با زندگی اجتماعی می تواند به خواسته های خویش دست یابد و به ناچار، برای ایجاد روابط اجتماعی صحیح، نیاز به قانون دارد و اگر چنین اضطراری نباشد، روابط اجتماعی درستی بین انسانها برقرار نخواهد شد و هر کس و گروهی سعی می کند منافع جامعه را به خود اختصاص دهد؛ لیکن مهم اینجاست که اگر ایمان به مبداء و معاد نباشد خود همین قوانین ضمانت اجرایی نخواهند داشت و سیاستی انسانی، اتخاذ نخواهد شد و اگر باشد، بسیار کم رنگ است. خداوند به نحو اکید و لزوم، خواستار عدالت فردی و اجتماعی، حفظ وحدت و عدم ظلم و تعدی بر یکدیگر است و در قرآن می فرماید: «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون؛ خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد و از فحشا و منکر و ستم نهی می کند؛ خداوند به شما اندرز می دهد، شاید متذکر شوید.» (نحل/ 90)
بر این اساس، باید افراد جامعه، جز خوبی به هم روا ندارند و از ارتکاب جرم کناره جویی نمایند؛ با هر یک از افراد به گونه ای رفتار شود که مستحق آن است و در جایی نهاده شود که سزاوار آن است و در نتیجه جامعه ای مستقل، یکپارچه و منسجم ایجاد می شود و وضع افراد بیچاره و درمانده اصلاح می گردد و این نتیجه ایمان به مبداء و معاد است.
صحت این ادعا در غالب جوامع بشری مشهود است و همواره برای منکر معاد، دست یافتن به قدرت هدف است. از این رو، برای رسیدن به آن فساد و خونریزی می کند و خواسته های خود را بر ضعیفان تحمیل می نماید. قرآن در این زمینه می فرماید: «تلک الدار الاخرة نجعلها للذین لایریدون علوا فی الارض و لافسادا؛ آن سرای آخرت را (تنها) برای کسانی قرار می دهیم که اراده برتری جویی و فساد در زمین را ندارند.» (قصص/ 88)
برای مؤمن به قیامت و رستاخیز، دست یافتن به قدرت هدف نیست، بلکه اگر به آن دست یابد، آن را وسیله تامین آخرت خود و دیگران خواهد نمود. حضرت علی (ع) می فرماید: «اجعل نفسک میزانا فیما بینک و بین غیرک... و لاتظلم کما لاتحب ان تظلم... و ارض من الناس بما ترضاه لهم من نفسک؛ در آنچه بین تو و دیگری است خود را میزان قرار ده... و ستم نکن چنانچه نمی خواهی به تو ستم شود... و از مردم راضی باش به آنچه که تو خشنود می شوی برای آنها از جانب خود.»
بنابراین، ادای حق، ایجاد عدالت در جامعه، ثبات حکومت، یاری نمودن مظلومان، مبارزه با ستمگران و به طور کلی، اطاعت از قوانین دینی و الهی، نتیجه ایمان حقیقی است و هر اندازه اعتقاد انسانها کاملتر باشد، عمل به دستورات اسلام بیشتر است و ثمره آن، اجتماعی سالم و مترقی خواهد بود و انواع ستمها و جنایتها، نتیجه نداشتن ایمان به خدا و معاد است و در همین راستا، نقش مهم و اساسی اعتقاد به رستاخیز، نمایان می شود.