گیاه شناسی و زیست شناسی در تمدن اسلامی

دانشمندان دوره اسلامی چون به پیدایش گیاهان، جانوران و انسان تحت عنوان آیات خداوندی نگاه می کردند، از این رو در صدد برآمدند در رشد و نمو و زندگی آن ها تحقیق کنند، تا بتوانند در معالجه بیماران از گیاهان دارویی برای تهیه دارو استفاده کنند.

در دوره اسلامی، منابع اولیه زیست شناسی، از میراث علمی ایران و یونان و هند اخد شد، که در این میان می توان به کتاب الحیوان تألیف ارسطو و نوشته های پیروان فیثاغورث و ارسطو ارشاره کرد. در این میان، جهانگردان نیز از سفرهای خود به هند و آفریقا، توشه هایی همراه می آورند؛ چرا که در دوره اسلامی، مرزهای کشورها به روی همه مردم باز بود و آن ها اجازه داشتند سفر نموده و دنبال علم و دانش بروند. جریان های متفاوت فکری جهان، در راه یابی خویش به درون فرهنگ اسلامی، در ذیل و قالب تعالیم اسلام و آموزه های قرانی، تبلوری نوین یافت. اکثر نوشته های ایران در تمدن اسلامی در باب زیست شناسی؛ توجه و گرایش شدیدی به سلسله مراتب موجودات و سیر نزولی و صعودی آن ها نشان می دهد. مسلمانان معتقد بودند جهان موجودات، اعم از جمادات، نباتات، حیوانات و انسان، بخشی از زنجیره ای را تشکیل می دهند که در قوس صعودی و قوس نزولی، دارای شاخه ای بوده و هر موجودی برای خود دارای ارزش می باشد و نقطه اوج موجودات، در شاخه صعودی الهی می باشد و از این ذات است که شاخه های دیگر نشأت می گیرد.

نظام زیست شناسی دوره اسلامی، با این که شدیدا تحت تأثیر باورهای دینی قرار داشت و در قالب تعلیمات دینی شکل گرفته بود، ولی کاملا متعبدانه و خالی از تعقل هم نبود. زیست شناسان اسلام، اطلاعات گذشته را جمع نموده و با مشاهده عینی خود، مطالب را در ذهن می پروراندند. نتیجه این شد که آن ها یک نظام زیست شناسی خاص را طرح کردند که بر مبنای استدلال و براهین عقلی قرار داشت. در آثار اخوان الصفا، قزوینی و ابوریحان بیرونی، رگه های تعقل و اندیشه به خوبی هویداست. آن ها ضمن تأکید برحکمت و اراده خداوندی در آفرینش موجودات، تفسیر خویش از ساختمان و رفتار و عادات گیاهان و جانوران را با استدلال هایی مبتنی بر مشاهده، در آثار منقوش ساخته اند. آن ها معتقد بودند هر عضوی از بدن موجود زنده، برای شرایط زیستی و نیازهای حیاتی آن موجود، بهترین شکل و رفتار را دارد و حرکات جانوران و رفتار فیزیولوژیک آنان، به گونه ای است که معطوف به بقای فردی و بقای نوع آن ها می باشد. آن چه گفتیم، درباره زیست شناسی بود. در زمینه گیاه شناسی لازم است بدانیم که دانشمندی به نام ابن وحشیه در قواعد کشاورزی قدیم، کتابی به نام الفلاحه النبطیه نوشت که نفوذ زیادی در نویسندگان اسلامی بعد از وی برجای گذاشت. تا آن جا که به ارتباط گیاهان داروی و تأثیرات پزشکی از آن برمی گردد. مسلمانان، از قرن سوم به بعد، در نوشتن کتاب های پزشکی، خوص دارویی گیاهان را نیز در نظر می گرفتند. کتاب فردوس الحکمه، تألیف علی بن ربن طبری و رسالات حنین بن اسحاق و نوشته های رازی و علی بن عباس مجوس، از این جمله اند.
اخوان الصفا بخشی از کتاب خود را به ریخت شناسی و تکوین و رشد گیاهان اختصاص داده بودند. ابن سینا هم در بحث طبیعیات فلسفه خویش، از گیاهان سخن به میان آورده است. دانشمندان اسلامی بیش از همه به طبقه بندی، فیزیولوژی، پیدایش رشد، تکامل و توصیف گیاهان توجه داشتند و از آن ها نیز برای تهیه دارو استفاده می کردند.
ابن باجه کتب التجربتین را در مورد گیاهان و النبات را در مورد فیزیولوژی گیاهان نوشت.