فضیل عیاض

تعیین دقیق زادگاه ابوعلی فضیل بن عیاض عارف نامی قرن دوم هجری امکان پذیر نیست، در منابع تحقیق پیرامون این مسأله اختلاف نظر وجود دارد. ابن خلکان دو نسبت "الطالقانی و الفندینی" را برای او می آورد و عقیده دارد که او در طالقان بدنیا آمده و سپس به فندین که دهکده کوچکی در نزدیکی مرو خراسان بوده، نقل مکان کرده است. ابن قیتبه زادگاه او را ابیورد و ابن اثیر سمرقند می داند. اطلاعات ابن اثیر را در این مورد نمی توان موثق دانست زیرا در سایر منابع تأیید نشده است. از این گذشته بنا بر همه اطلاعات، روزگار جوانی فضیل در نزدیکی ابیورد و یا میان ابیورد و مرو سپری گردیده، و می توان ارتباط او را با ناحیه مرغاب تا اندازه یی امری معلوم دانست.
برخی از مؤلفان زندگینامه ها می نویسند که فضیل بن عیاض در سال 101 تا 105 هجری متولد شده و در جوانی راهزن بوده و در راه بزرگ بین سرخس و ابیورد راهزنی میکرده است، شاید انتخاب کار راهزنی توسط وی یکی از راههای مبارزه آشکار با حکومت جبار امویان و کارگزاران مردم آزار آنان در ایران بوده است، چنانکه این امر در مبارزات ملی ایرانیان بر ضد بیگانگان به ویژه در قرنهای دوم تا چهارم هجری سابقه ممتد و چشم گیری دارد. در تذکرة الاولیاء، شیخ عطار می نویسد که فضیل هنگام راهزنی نیز فروتن و خاکسار بود و جامه یی از پلاس بر تن، کلاهی پشمین بر سر و تسبیحی به گردن داشت. خود او در غارت شرکت نمی کرد و تنها اموال غارتی را بین راهزنان تقسیم می نمود و سهمی نیز برای خود برمی داشت. در عین حال فضیل مراقب بود که رفیقانش فرایض دینی را ادا کنند و او خود نیز با دقت این فرایض را انجام می داد. شیخ عطار برای توصیف این دوره زندگی فضیل حکایت زیر را آورده است.
«یک روز کاروانی شگرف می آمد و یاران او کاروان گوش می داشتند. مردی در میان کاروان بود، آواز دزدان شنوده بود. دزدان را بدید. بدره زر داشت تدبیری می کرد که این را پنهان کند، با خویشتن گفت بروم و این بدره را پنهان کنم تا اگر کاروان بزنند، این بضاعت سازم. چون از راه یکسو شد، خیمه فضیل بدید. به نزدیک خیمه او را دید بر صورت و جامعه زاهدان، شاد شد و آن بدره به امانت بدو سپرد. فضیل گفت برو در آن کنج خیمه بنه. مرد چنان کرد و بازگشت به کاروان. گاه رسید کاروان زده بودند، همه کالاها برده و مردمان بسته و افکنده. همه را دست بگشاد و چیزی که باقی بود جمع کردند و برفتند. آن مرد به نزدیک فضیل آمد تا بدره بستاند. او را با دزدان نشسته و کالاها قسمت میکردند. مرد چون چنان بدید گفت بدره زر خویش به دزد دادم. فضیل از دور او را بدید، بانگ کرد. مرد چون بیامد گفت: چه حاجت است؟ گفت: همانجا که نهاده یی برگیر و برو. مرد به خیمه در رفت و بدره برداشت و برفت. یاران گفتند آخر ما در همه کاروان یک درم نقد نیافتیم، تو ده هزار درم باز می دهی؟ فضیل گفت این مرد به من گمان نیکو برد؛ من نیز به خدای گمان نیکو برده ام که مرا توبه دهد. گمان او راست گردانیدم تا حق گمان من راست گرداند».

عزیمت فضیل به کوفه شهر ایرانی - علوی عراق
بهر حال مهاجرت فضیل بن عیاض از خراسان به کوفه شهر ایرانی، علوی عراق و مرکز تجمع راویان حدیث و محققان اسلامی، دومین مرحله زندگی اوست. خبر این مهاجرت را در همه منابع و از جمله در اثر ابن قتیبه مشاهده میکنیم. ابن قتیبه می گوید که فضیل در کوفه از مستمعین منصور ابن موتمر و دیگر راویان حدیث بود. ذهبی در میان آموزگاران وی از العماش، منصوربن موتمر، امام جعفر صادق (ع)، سلیمان تمیمی، حمید طاول، یحیی انصاری، و بسیاری دیگر که نامشان را نیاورده است یاد می کند. در کوفه میان فضیل و سفیان ثوری آشنایی افتاد. بنا بر اطلاعات ناچیزی که تا زمان ما رسیده است، تعلیمات او بر رشد و تکامل بعدی فضیل تأثیری بزرگ داشته است. یکی از سخنان حکمت آموز وی که روشنگر اعتقاد والای حقیقت گرائی اوست، چنین بیان گردیده است: «اسحق بن ابراهیم از فضیل خواست که حدیثی برایش نقل کند. فضیل پاسخ داد " اگر تو از من دنیا را خواسته بودی، برای من از حدیث راحت تر بود. ای بی خبر جز شنیدن حدیث ترا کاری نیست؟!"»
در این ارزیابی، نفی شدید همه جلوه های تقدس ظاهری، برترین اندیشه ای است که فضیل از آن پیروی می کند. تقدس، در گردآوردی حدیث نیست، بلکه در پیروی از رهنمودهای آن است و ضمنا چنان که از دیگر سخنان او برمی آید، این پیروی باید از نگاه دیگران پوشیده باشد. با ابراز عقیده صریح و بی پروا در کوفه فضیل بن عیاض را در بین علمای نوکر صفت و دین فروش جایی نبود، ناگزیر وی در جستجوی واپسین پناهگاه برآمده و در نتیجه به مکه رهسپار گردید. در طبقات ذهبی آمده است که فضیل با آنهمه وسعت اندیشه در مکه پیوسته سقایی می کرد و از این رهگذر برای خود و خانواده اش نان حلال بـــدســــت می آورد. از پژوهش در شرح احوال فضیل پسر عیاض خراسانی چنین مستفاد می گردد که ارتباط وی با دنیای خارج تا آخرین حد ممکن محدود بوده است. تجربه دوره زندگی در کوفه، او را واداشت که از هم نشینی با مردم روی برتابد و گوشه گیری و انزوای کامل پیشه کند و به تزکیه نفس و ارتباط با حق بپردازد. گرایش فضیل به تنهایی و انزوا غیر از روحیه اصلی او، نمایانگر نکته ای دیگر نیز هست. ظاهرا برای او دستیابی به این تنهایی چندان آسان نبوده، و برغم تمایل، ناچار بوده است که با مردم درآمیزد. این نکته نشان می دهد که آوازه حق بودن فضیل گسترشی وسیع داشته، مردم به سوی او کشانیده می شدند و از او اندرز یاری می خواسته اند.

دیدار عبرت انگیز هارون الرشید با فضیل عیاض
دیدار عبرت انگیز هارون الرشید خلیفه مقتدر عباسی با فضیل بن عیاض خراسانی یکی از ملاقاتهای تاریخی تصوف و مقابله قدرت با حقیقت عرفان است که نمونه هایی چند از جمله ملاقات سلطان محمود غزنوی با شیخ ابوالحسن خرقانی و ملاقات ارغوان خان مغول با شیخ علاءالدوله سمنانی و ملاقات ناصرالدین شاه قاجار با حاجی ملا هادی سبزواری "اسرار" همانند آن است. این داستان بازتاب بخشی از پند و اندرزگوییهای فضیل بن عیاض خراسانی عارف بی نیاز و بی پروای ایرانی است که در چند مجموعه داستانهای عبرت آموز آمده است. در میان آنها میتوان از سراج الملوک طرطوشی، کتاب الحیات الحیوان دمیری، و اسوق الاشواق البقاعی نام برد. مشکل بتوان گفت که نخستین مؤلف این داستان که بوده است. از سه مؤلفی که در بالا آمد، طرطوشی "متوفی به سال 520 هجری" کهنتر از دیگران است، اما او نیز سازنده این حکایت نبوده است. دمیری اشاره می کند که او بجز کتاب طرطوشی برای پرداختن این داستان از کتاب ابن بلبان و شرح اسماء الحسنی رساه مقدسی نیز سود جسته است. در این صورت اثر مقدسی در قرن چهارم هجری کهن ترین سرچشمه خواهد بود.

«نقل است از فضیل بن ربیع که هارون الرشید به زیارت حج بود، شب هنگام که من در خواب بودم، صدای دق الباب شنیدم و پرسیدم کیست؟ پاسخ آمد: از امیرالمؤمنین اطاعت کن. من با شتاب بیرون آمدم و او براستی امیرالمؤمنین بود. گفتم: یا امیرالمؤمنین اگر کسی از پی ام می فرستادی خود نزد تو می آمدم. او گفت: وای بر تو! هیجانی مرا فرا گرفته است که مردی خردمند می تواند آن را فرو نشاند. مردی را به من بنما که من بتوانم از او سئوالی کنم. گفتم سفیان بن عیینه همینجاست. گفت: ما را نزد او هدایت کن. ما نزد وی شدیم و در زدیم، او پرسید: کیست که در می کوبد؟ پاسخ دادم از امیرالمؤمنین اطاعت کن! او با شتاب بیرون آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین اگر تو کسی از پی من می فرستادی، خودم نزد تو می آمدم. او گفت: ما برای مهمی نزد تو آمده ایم. هارون با وی زمانی گفتگو کرد و سپس پرسید: آیا تو به کسی بدهکاری؟ وی پاسخ داد: آری. هارون گفت: عباسی، بدهکاری های او را بپرداز! ما رفتیم و هارون به من گفت: آشنای تو به هیچ کار من نیامد، مردی را به من بنمای که از او سئوالی کنم. گفتم: عبدالرزاق ابن حمام اینجاست. او پاسخ داد: ما را نزد وی بر تا از وی سئوال کنیم. نزد وی رفتیم و من دق الباب کردم. پرسید: کیست؟ پاسخ دادم از امیرالمؤمنین اطاعت کن. وی با شتاب بیرون آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین اگر مرا خبر کرده بودی، خود نزدت می آمدم. او جواب داد ما برای مهمی نزد تو آمده ایم. ساعتی با وی به گفتگو نشست و سپس پرسید: آیا تو به کسی بدهکاری؟ وی پاسخ داد: آری. هارون گفت: عباسی، بدهکاریهای او را بپرداز. سپس ما بیرون شدیم و هارون گفت: آشنای تو به هیچ کار من نیامد، مردی را به من بنمای که از او سئوالی کنم. گفتم فضیل ابن عیاض در اینجاست. گفت: ما را نزد او هدایت کن. ما نزد او رفتیم. در جایی بلند ایستاده و عبادت می کرد و آیاتی از کتاب خدا به تکرار می خواند و من در کوفتم. او پرسید: کیست؟ گفتم: از امیرالمؤمنین اطاعت کن. در پاسخ گفت: مرا با امیرالمؤمنین کاری نیست. گفتم الله اکبر. آیا تو نباید از او اطاعت کنی؟ وی جواب داد: آیا از پیامبر خبرت نیست که گفته است مؤمن نباید خوار شود. فضیل پائین آمد، در گشود و سپس بالا شد، شمع را خاموش کرد و در گوشه ای نشست. ما کورمال کورمال به جستجوی او پرداختیم و دست رشید بر دست من پیشی گرفت و فضیل گفت: چه نرم دستی است، اما آیا فردا از عذاب الهی خلاصی می یابد یا نه؟ راوی می گوید: با خود گفتم امشب، وی با او با زبانی پاک و قلبی صاف گفتگو خواهد کرد. هارون گفت ما برای مهمی نزد تو آمده ایم، رحمت خدای بر تو باد. فضیل لب به سخن گشود و گفت: آنچه ترا به اینجا کشانید، خلاف میل تو بود و همراهانت نیز برای آمدن با تو رغبتی نداشتند و اگر پرده میان تو و آنان را برگیرند و تو از آنها بخواهی که اندکی از گناهان ترا بپذیرند، آنها گردن نخواهند نهاد و در واقع از ایشان آن که ترا بیشتر دوست دارد، بیشتر خواهد گریخت.
سپس داستانهای عبرت انگیزی از عمر بن عبدالعزیز و عباس بن عبدالمطلب بیان داشت که موجب تأثر هارون الرشید گردید. آنگاه فضیل گفت: ای نکو روی پروردگار در روز رستاخیز درباره همه این مردم از تو بازخواست خواهد کرد و اگر می توانی روی خود را از آتش دوزخ مصون داری، دریغ مکن، هشیار باش که نه پگاه و نه بیگاه در دلت برای رعایا فریب نباشد که پیغمبر گفته است: آنکه بامداد با نیت فریب آنان برخیزد، رایحه باغ بهشت را نخواهد دید. هارون دوباره گریان شد و سپس گفت: آیا تو به کسی بدهکاری؟ پاسخ داد: آری، دین من نزد پروردگارم است که هنوز به حساب در نیامده است و وای بر من اگر او حساب کند و وای بر من اگر نتوانم برائت حاصل کنم. باز گفت: دین خود را در عبادت می دانم. باز گفت: راستی را که پروردگار چنین امری به من نکرده، بل امر کرده است که وعده های او را باور کنم و از اراده او اطاعت. و پروردگار گفته است: من جن و انس را خلق کرده ام تا آنها از من اطاعت کنند، من از آنها قوت و خوراک نمی خواهم. براستی خداوند است که روزی می دهد و صاحب نیرو و قدرت است. هارون به او گفت: این هزار دینار را بگیر، صرف عیال و اولاد کن و با خیالی آسوده به عبادت پروردگار مشغول باش. فضیل گفت: ای که خدا ترا بزرگی داده است، من راه رستگاری را به تو نمایاندم و تو اینها را به من میدهی؟! خدا ترا سلامت دارد و به تو یاری دهد. سپس خاموش شد و دیگر سخنی با وی نگفت. از نزد او بیرون شدیم و هارون به من گفت: اگر تو مردی را بمن می نمایی مردی باشد همانند این سیدالمؤمنین.»

«حکایت می کنند زنی از زنان فضیل نزد وی رفت و گفت: می بینی ما چه تنگدستیم، اگر این نقدینه را می گرفتی، می توانستیم کار خود را سر و سامان دهیم. او در پاسخ گفت: من و شما همانند مردمی هستیم که شتری داشتند و از کار او نان بدست می آوردند. هنگامی که شتر پیر شد، او را کشتند و گوشتش را خوردند. ای عیال، از گرسنگی بمیر، اما فضیل را نکش! همینکه این خبر به هارون رسید، گفت: نزد او رویم، باشد که دینار بپذیرد. فضل بن ربیع می گوید ما رفتیم و همینکه فضیل ما را شناخت بیرون آمد و بر روی خاک نشست و هارون الرشید نیز نزد او نشست و لب به سخن گشود، اما وی پاسخ نمی داد، ما در این حالت بودیم که کنیزکی زنگی بیرون آمد و فریاد زد: "از دیشب شیخ را آزار می دهی، برخیز و برو، خدایت ببخشاید" ما برخاستیم و رفتیم.»