شیوه برخورد حضرت شعیب علیه السلام با قوم خود

یکی از پیامبران خدا حضرت شعیب (ع) است که نام او در قرآن یازده بار آمده است. خداوند او را به سوی مردم مدین و ایکه فرستاد تا آنها را به یکتا پرستی و آیین خدایی دعوت نماید و از بت پرستی و فساد اخلاقی نجات بخشد. خداوند از میان مردم مدین، حضرت شعیب (ع) را به پیامبری برانگیخت تا آنها و مردم اطراف را از لجنزار تباهی‎ها برهاند و به سوی توحید و صفا و صمیمیت دعوت نماید. حضرت شعیب (ع) با منطق و استدلال و شیوه های حکیمانه و مهرانگیز، قوم خود را به سوی خدا و عدالت دعوت می‎کرد، بیان او به قدری جالب و جاذب و گیرا بود که پیامبر اسلام (ص) فرمود: «کان شعیب خطیب الأنبیاء؛ شعیب (ع) خطیب و سخنران در بین پیامبران بود.»

نمونه‎ای از بیانات شعیب (ع) در هدایت قوم
«ای قوم من! خدا را پرستش کنید که جز او معبود دیگری برای شما نیست، پیمانه و وزن را در خرید و فروش کم نکنید، دست به کمفروشی نزنید، من هم اکنون شما را در نعمت می‎بینم، ولی از عذاب روز فراگیر بر شما بیمناک هستم. ای قوم من! پیمانه و وزن را با عدالت تمام دهید، و بر کالاهای مردم عیب نگذارید، و از حق آنان نکاهید، و در زمین به فساد و تباهی نکوشید. آن چه خداوند از سرمایه های حلال برای شما باقی گذارده، برایتان بهتر است اگر ایمان داشته باشید، و من پاسدار شما (و مأمور بر اجبارتان به ایمان) نیستم.» (هود/ 83- 86)
«ای قوم من! به من بگویید هرگاه من دلیل آشکارتری از پروردگارم داشته باشم و رزق (و موهبت) خوبی به من داده باشد (آیا می‎توانم بر خلاف فرمان خدا رفتار کنم؟) من هرگز نمی‎خواهم چیزی را که شما را از آن باز می‎دارم، خودم مرتکب شوم، من جز اصلاح (تا آن جا که توان دارم) نمی‎خواهم، و توفیق من جز به خدا نیست، بر او توکل کردم و به سوی او باز می‎گردم. ای قوم من! دشمنی و مخالفت با من سبب نشود که شما به همان سرنوشتی که قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح گرفتار شدند، گرفتار شوید، و ماجرای عذاب قوم لوط از شما چندان دور نیست، از درگاه پروردگار خود آمرزش بطلبید، و به سوی او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه کار) است.
ای قوم من! آیا قبیله کوچک من، نزد شما عزیزتر از خداوند است؟ در حالی که فرمان او را پشت سر انداخته‎اید، پروردگارم به آن چه انجام می‎دهید آگاهی دارد. ای قوم من! هر کاری از دستتان ساخته است انجام دهید، من هم کار خود را خواهم کرد! و به زودی خواهید دانست که عذاب خوار کننده به سراغ چه کسی خواهد آمد و چه کسی دروغگو است. شما انتظار بکشید و من هم در انتظارم.» (هود/ 88- 93)
در آیات زیر شیوه برخورد شعیب (ع) با قوم خود کاملا مشخص است:
1- «قد جاءتکم بینة من ربکم؛ همانا شما را از جانب پروردگارتان حجت روشنى آمده است.» (اعراف/ 85)
2- «و اذکروا إذ کنتم قلیلا فکثرکم و انظروا کیف کان عاقبة المفسدین؛ و به یاد آرید وقتى را که اندک بودید پس او افزونتان کرد، و بنگرید که عاقبت کار اهل فساد چگونه شد.» (اعراف/ 86)
3- «و إن کان طائفة منکم ءامنوا بالذى أرسلت به و طائفة لم یؤمنوا فاصبروا حتى یحکم الله بیننا و هو خیر الحکمین؛ و اگر طایفه اى از شما به این آیین که من براى آن فرستاده شده ام، ایمان آورده و طایفه دیگر ایمان نیاورده اند، پس صبر کنید تا خدا میان ما داورى کند که او بهترین داوران است.» (اعراف/ 87)
4- «إنى أرئکم بخیر و إنى أخاف علیکم عذاب یوم محیط؛ به راستى شما را در نعمت و خوشى مى بینم، ولى از عذاب روزى فراگیر بر شما بیمناکم.» (هود/ 84)
5- «بقیت الله خیر لکم إن کنتم مؤمنین و ما أنا علیکم بحفیظ؛ اگر مؤمن باشید آنچه خدا [از کسب حلال] براى شما باقى گذارده بهتر است و من بر شما نگاهبان نیستم.» (هود/ 86)
6- «و یاقوم لا یجرمنکم شقاقى أن یصیبکم مثل ما أصاب قوم نوح أو قوم هود أو قوم صلح و ما قوم لوط منکم ببعید؛ و اى قوم من! دشمنى با من شما را بر آن ندارد [کارى کنید] که به شما آن رسد که به قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح رسید، و قوم لوط از شما چندان دور نیست.» (هود/ 89)
7- «و استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه إن ربى رحیم ودود؛ و از پروردگار خود آمرزش بخواهید، سپس به سوى او بازگردید که پروردگار من مهربان و دوستدار [بندگان] است.» (هود/ 90)
8- «و ما أسلکم علیه من أجر إن أجرى إلا على رب العالمین؛ و بر این [رسالت] اجرى از شما طلب نمى کنم اجر من جز بر پروردگار جهانیان نیست.» (شعراء/ 180)
شعیب در نحوه رفتار خود با قوم خویش از عناوین زیر بهره گرفته است که هر یک می تواند در هدایت گمراهان موثر باشد.

1- آوردن دلیل و برهان بر صحت گفتار خویش
همگی می دانیم که پیامبران به معجزه مجهز بوده اند. گاهی از روز نخست معجزه همراه داشتند و گاهی پس از درخواست مردم دست به اعجاز می زدند. هرگز پیامبری نبود که بدون معجزه و دلیل از جانب خدا مبعوث به هدایت شود. شعیب از گروه نخست بود. به همین جهت می گوید: «قد جاءتکم بینة من ربکم فأفوا الکیل». (اعراف/ 85) از ترتیب جمله دوم «فاوفوا» بر جمله نخست: «قد جاءتکم بینة» می توان حدس زد که او به سبب داشتن دلیل و برهان بر نبوت خود، مردم را الزام می کند که به دستورهای او گردن نهند. اما معجزه او چه بوده، در قرآن نامی برده نشده است. اینکه برخی می گویند: شعیب فاقد معجزه بوده، به گواه اینکه در قرآن نامی از معجزه او به میان نیامده است، سخن بی پایه ای است، همانگونه که نام بسیاری از معجزات پیامبر اسلام نیز در قرآن نیامده است.در آیه دیگر نیز به همین نکته اشاره کرده و می فرماید: «قال یاقوم أرءیتم إن کنت على بینة من ربى؛ گفت: اى قوم من! چه مى گویید اگر از جانب پروردگارم دلیلى روشن داشته باشم.» (هود/ 88)

2- یادآوری نعمت های الهی
شعیب قوم خود را متوجه نعمت های الهی کرد که لازمه آن فرمانبرداری از چنین منعمی است. او یادآوری کرد که شما گروه کمی بودید و خدا جمعیت شما را بالا برده و در نتیجه نیرومند شده اید: «و اذکروا إذ کنتم قلیلا فکثرکم؛ و به یاد آرید وقتى را که اندک بودید پس او افزونتان کرد.» (اعراف/ 86) گاهی دایره نعمت را بالاتر نشان می دهد و آن اینکه «و اتقوا الذى خلقکم و الجبلة الأولین؛ و از [نافرمانى] کسى که شما و نسل هاى گذشته را آفرید پروا کنید.» (شعراء/ 184)

3- یادآوری سرنوشت تبهکاران
شعیب یادآور می شود که شما مردم باید از سرنوشت تبهکاران گذشته درس عبرت بگیرید. مبادا به سرنوشت اقوام نوح و هود و صالح گرفتار شوید و نزدیکترین درس عبرت برای شما سرنوشت قوم لوط است که در همسایگی شما قرار داشتند و به خاطر مخالفت با خدا نابود شدند. چنانکه می فرماید: «و یا قوم لا یجرمنکم شقاقى أن یصیبکم مثل ما أصاب قوم نوح أو قوم هود أو قوم صلح و ما قوم لوط منکم ببعید؛ و اى قوم من! دشمنى با من شما را بر آن ندارد [کارى کنید] که به شما آن رسد که به قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح رسید، و قوم لوط از شما چندان دور نیست.» (هود/ 89) و باز می فرماید: «و انظروا کیف کان عاقبة المفسدین؛ و بنگرید که عاقبت کار اهل فساد چگونه شد.» (اعراف/ 86)

4- تهدید به عذاب
از نظر جریان طبیعی اگر روشهای پیشین موثر نشد، باید از روش تهدید به عذاب الهی بهره بگیرد. او نیز چنین کرد و رو به دو گروه مومن و کافر کرد و گفت: «فاصبروا حتى یحکم الله بیننا و هو خیر الحکمین؛ پس صبر کنید تا خدا میان ما داورى کند که او بهترین داوران است.» (اعراف/ 87). و در آیه دیگر تهدید به عذاب را صریحتر از آیه پیشین بیان می کند و می گوید: «و إنى أخاف علیکم عذاب یوم محیط؛ از عذاب روزى فراگیر بر شما بیمناکم.» (هود/ 84)
امور یاد شده روش برخورد حضرت شعیب با قوم خود را نشان می دهد. البته او در مقام پیامبر خدا مانند دیگر پیامبران عمل نمود و گفت برای دعوت خود مزد و پاداشی نمی طلبد و موفقیت او مربوط به اذن خداست و جز بر او توکل نمی کند: «و ما أسلکم علیه من أجر إن أجرى إلا على رب العالمین؛ و بر این [رسالت] اجرى از شما طلب نمى کنم اجر من جز بر پروردگار جهانیان نیست.» (شعراء/ 180) و باز می فرماید: «و ما أرید أن أخالفکم إلى ما أنهئکم عنه إن أرید إلا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقى إلا بالله علیه توکلت و إلیه أنیب؛ من نمى خواهم در آنچه شما را از آن باز مى دارم خود خلاف آن کنم و تا آن جا که بتوانم جز اصلاح نمى خواهم و توفیق من منحصرا با خداست، بر او توکل کرده ام و به سوى او روى مى آورم.» (هود/ 88)
جمله «إن أرید إلا الاصلاح» بیانگر مفاد جمله پیشین است که در آغاز نظر، خالی از اجمال نیست و آن اینکه می گوید: من هرگز از کسانی نیستم که شما را از کاری باز دارم و خود با آن مخالفت کنم، من مانند دیگر پیامبران اصلاح طلبم و پایه اساسی اصلاح، همان همسویی گفتار و رفتار است. سرانجام شعیب درهای بازگشت را به روی قوم خود باز می داند و می گوید: «و استغفروا ربکم ثم توبوا إلیه إن ربى رحیم ودود؛ و از پروردگار خود آمرزش بخواهید، سپس به سوى او بازگردید که پروردگار من مهربان و دوستدار [بندگان] است.» (هود/ 90)