کتاب امالی (شیخ مفید)

از آثار ارزشمند شیخ مفید، کتاب الامالى، است. این کتاب، مهمترین اثر حدیثى بر جاى مانده از مفید به شمار مى آید که داراى ۳۸۷ حدیث از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) در مباحث گوناگون است. شیوه روایت در این کتاب به گونه املاء بوده است. کتاب هاى شیخ مفید از معتبرترین منابع روایى شیعه به شمار مى آید و در طول هزار سال پیوسته مورد توجه و عنایت علما و فقهاى شیعه بوده است. کتاب أمالى ایشان نیز از جمله کتاب هاى معتبر او است. علامه مجلسى درباره این کتاب مى فرماید: «ما به نسخه هایى بسیار قدیمى از این کتاب دست یافته ایم که دلایل و قرائنى بر صحت و اعتبار آن وجود دارد.»
شیخ مفید و بسیارى دیگر از علماى شیعه در مجالس خود روایات اهل بیت (ع) را مى خواندند و شاگردانشان، آنها را مى نوشتند و نام آن را أمالى مى گذاشتند، یعنى نوشته شده در جلسه اى که استاد در آن املا مى گوید. شیوه أمالى نویسى از رایج ترین شیوه هاى نقل روایات اهل بیت (ع) در میان علماى اسلام بوده است. خصوصا در آن زمان هایى که امکانات چاپ و نشر کتاب به راحتى این زمان نبوده است. اولین کتاب أمالى در تاریخ اسلام منسوب به حضرت رسول خدا (ص) مى باشد که آن را بر حضرت على (ع) املاء فرمودند و توسط شیخ صدوق از امام جعفر صادق (ع) بخش هایى از آن به دست ما رسیده؛ اما نسخه اصلى این کتاب در دست امام زمان (ع) مى باشد.
شیخ مفید این کتاب را در طول 7 سال، در ماه هاى مبارک رمضان و در 42 جلسه براى یاران خود املاء کرده اند. نجاشى این کتاب را "امالى متفرقات" نامیده زیرا از سال 404 تا 411 هجرى املاى آن به طول انجامیده است. این کتاب براى دستیابى به سخنان آن بزرگواران در زمینه مسائل اخلاقى، عقیدتى و تاریخ اسلام کتابى بس ارزشمند و قابل توجه است.
امالی شیخ مفید، از محکم ترین و استوارترین کتب حدیثى است؛ زیرا روایات آن، به دست ایشان گزینش شده اند و سره از ناسره مشخص شده است. این مجالس، به جز مجلس بیست و سوم از راویان مختلفى نقل شده است. بر خلاف امالى طوسى، که روایات گزینش شده در هر مجلسى از یک راوى است ولى امالى شیخ مفید روایات گزینش شده در هر مجلس، از یک راوى نیست، بلکه از راویان متعدد است.
محدثان امالى، در موضوع امامت، کسانى هستند که در نزد اهل سنت از اعتبار ویژه اى برخوردارند. شیخ مفید، در این موضوع، روایات مورد پذیرش فریقین را نقل کرده است. اکثر روایات این کتاب، درباره دو موضوع مهم و اساسى ذیل است:
۱. اعتقادات، امامت و فلسفه سیاسى در اسلام. ۲. اخلاق اسلامى و فضائل انسانى.
روایات امالى، روایاتى است اعتقادى، اخلاقى، تاریخى، قرآنى و... البته مفید، در این مجالس به مقتضاى زمان، به دو موضوع، امامت و اخلاق بیشتر اهمیت داده است وى، در نخستین مجلس، با روایتى درباره ثبت کارهاى انسان در نامه اعمال، همه آنان را به محاسبه نفس فرا مى خواند. در دومین روایت پذیرش اعمال را مشروط به ولایت ائمه معصومین (ع) مى داند.
در روایاتى که ایشان گزینش کرده، موضوع امامت، از سه زاویه مطرح شده است:
۱. اهمیت ولایت، اثبات امامت على (ع) و ائمه معصومین (ع).
۲. عدم شایستگى دیگران براى خلافت.
۳. پاسخ به برخى از سؤالات و شبهاتى که در این موضوع مطرح شده است.
این کتاب، در نجف و ایران به چاپ رسیده است. اخیرا، از سوى انتشارات جامعه مدرسین، با تحقیق حسین استاد ولى و على اکبر غفارى تجدید چاپ شده است.
آقاى غفارى، در مقدمه، گفتار برخى از عالمان و فهرست نگاران را درباره شیخ مفید، آورده است و پس از آن، تحت عنوان: مشایخه الذین روى عنهم، رحمهم الله، فى هذا الکتاب، به تفصیل مشایخ حدیثى مفید را، در این کتاب، نام برده و تعداد آنها را ۳۶ نفر دانسته است. و با عنوان: مشایخه المذکورون فى غیر هذا الکتاب، بیست و پنج نفر از مشایخ او را آورده است. پس از آن، اسامى شانزده تن از شاگردان و فهرست آثار وى را، با توجه به مقدمه تهذیب الاحکام و منهج المقال، نقل کرده است.
مصحح، این کتاب را با چندین نسخه خطى و چاپى مقابله کرده و پاورقیهاى سودمندى نیز بر آن افزوده است. کتابى که هم اکنون در دسترس است، داراى چهل و دو مجلس است.

معرفی اجمالی نویسنده
محمد بن محمد نعمان بغدادی ملقب به شیخ مفید در ذیقعده سال 336 هجری قمری در ده فرسنگی بغداد متولد شد. وی استاد شیخ طوسی و سید مرتضی علم الهدی بود. فقیه و علم کلام شیعی که بیشتر در علم کلام تبحر داشت و مکتب کلامی شیعه در عصر او به اوج کمال رسید. او در مناظرات دینی مهارت خاصی داشت و مناظراتش با قاضی عبدالجبار رئیس فرقه معتزله بغداد و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره معروف بود. گویند لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد. در حدود 200 اثر به او نسبت داده شده که این کتاب ها از جمله آنهاست: ارکان فی دعائم الدین، العیون و المحاسن، اصول الفقه، الکلام فی وجوه اعجاز القرآن، تاریخ الشریعه.
ابن الندیم در فن دوم از مقاله پنجم الفهرست که درباره متکلمین شیعه بحث می کند از او به عنوان "ابن المعلم" (فرزند معلم) یاد می کند و ستایش می نماید. ابوعلی جعفری که داماد مفید بوده است گفته است که مفید شبها مختصری می خوابید، باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن کریم می گذرانید. شیخ بزرگوار شیخ مفید در شب جمعه 3 رمضان سال 413 هـ.ق در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تـجـلـیـل فـراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت و به تعبیر شاگرد بزرگوارش شیخ طوسى که خود حاضر در صحنه بوده است، روز وفات او از کثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گـریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است. هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند و سید مرتضى علم الهدى بر او نمازگزارد و در حرم مطهر امام جواد (ع) پائین پاى آن حضرت و نزدیک قبر استادش ابن قولویه مدفون گردید. می گویند سخنوران غیر شیعه که از تأثیر سخن شیخ و استحکام منطق او در دعوت به مذهب تشیع به تنگ آمده بودند با درگذشت وی آسوده شدند.

ساختاربندی کتاب
این کتاب شامل 42 مجلس می باشد که در ذیل هرکدام از آنها دسته ای از احادیث آمده است که از جمله موضوعات آن:
مجلس اول: شامل دوازده حدیث از قبیل:
ولایت شرط قبولی اعمال است
چهار چیز از گنجهای نیکی است
فضیلت خدمت مومن
در شناخت مقام علی (ع) افراط و تفریط روا نیست
دل به دل راه دارد
استجابت دعای امام کاظم (ع)
حضور امام رفتن جز برای آموختن شایسته نیست
مجلس دوم: شامل نه حدیث از قبیل:
اسباب داخل شدن بهشت دوستی اهل بیت است
پندی از محمدبن حنفیه
لزوم شناخت مقام اهل بیت (ع)
شهادت خلفا بر امیرالمؤمنین بودن علی (ع)
نهی از ترک دعا به خاطر ناچیز بودن حاجت
مجلس سوم: شامل ده حدیث از جمله:
دانش با مردن دانشمند از بین می رود
علم غیب امامان از ران تعلیم پیامبر است
داستانی از جنگ جمل و گذشت علی (ع)
مؤمن باید واعظ خویش باشد
مجلس چهارم: شامل نه حدیث از قبیل:
فضیلت دانشجو
درباره ابدال و نجباء
استحباب ترک سخن در غیر ضرورت
مجلس پنجم: شامل یازده حدیث از جمله:
بیماری موجب پاک شدن گناهان است
خبر قلم و دوات و منع خلیفه دوم
آثار صبر در برابر معصیت
عمل بی دانش موجب دوری از هدف است
مجلس ششم: شامل شانزده حدیث از قبیل:
اشتراط ولایت در قبولی اعمال
جوانمردی در سفر و حضر
آخرین سخنرانی پیامبر (ص) و حدیث ثقلین
سخن عمر به هنگام مرگ
صفات و نشانه های دینداران
استحباب صدقه دادن در صبح زود
مجلس هفتم: شامل سیزده حدیث از جمله:
شرط استجابت دعا رضای دل از خدا است
رفتار علی (ع) در جنگ جمل
خداوند علم را پیش از جهل آفرید
نزدیکترین مردم در قیامت به رسول خدا (ص)
مجلس هشتم: شامل یازده حدیث از قبیل:
سریعترین خیرها و شرها
از سه دسته باید تعجب کرد
فضیلت دوستان در راه خدا
دشمن علی به مرگ جاهلی می میرد
مجلس نهم: شامل شش حدیث از جمله:
هر امامی راهنما بر امام دیگر است
یکی از دعاهای صبح و شام
مجلس دهم: شامل هشت حدیث از جمله:
علی فقیه ترین و آشنا ترین مردم به سنت است
ابوقحافه پدر ابوبکر حکومت او را انکار می کند
دعاء خضر که پس از هر نمازی خوانده می شود
مجلس یازدهم: شامل هشت حدیث
مجلس دوازدهم: شامل ده حدیث
مجلس سیزدهم: شامل ده حدیث
مجلس چهاردهم: شامل هفت حدیث
مجلس پانزدهم: شامل هشت حدیث
مجلس شانزدهم: شامل هفت حدیث
مجلس هفدهم: شامل ده حدیث
مجلس هجدهم: شامل هشت حدیث
مجلس نوزدهم: شامل نه حدیث
مجلس بیستم: شامل شش حدیث
مجلس بیست و یکم: شامل هفت حدیث
مجلس بیست و دوم: شامل نه حدیث
مجلس بیست و سوم: شامل چهل و هفت حدیث
...