نسبت روان شناسی و جامعه شناسی

مطابق نظریه ماتریالیسم فلسفی مبنی بر تقدم جامعه شناسی انسان بر روان شناسی او، انسان صرفا یک موجود "پذیرنده" است نه "پوینده"، یک ماده خام است که هر شکلی به او بدهند از نظرات او بی تفاوت است، یک نوار خالی است که هر آوازی در آن ضبط شود از نظر خود نوار عینا مانند آواز دیگری است که در او ضبط شود. در درون این ماده خام حرکت به سوی شکل معین نیست که اگر آن شکل به او داده شود، "شکل خودش" به او داده شده و اگر شکل دیگری به او داده شود، او را از آنچه "باید بشود" مسخ کرده باشند. در درون آن نوار تقاضای یک آواز معین نیست که اگر آواز دیگری در او ضبط شود "بیگانگی" با حقیقت و ذات او داشته باشد. نسبت آن ماده با همه شکل ها و نسبت آن نوار با همه آوازها و نسبت آن ظرف با همه محتواها یکسان است.
اما مطابق اصالت فطرت و اصل تقدم روان شناسی انسان بر جامعه شناسی او، انسان در آغاز هر چند فاقد هر ادراک بالفعل و هر گرایش بالفعل است، اما از درون خود به صورت دینامیکی به سوی یک سلسله قضاوت های اولی که بدیهات اولیه نامیده می شود و به سوی یک سلسله ارزش های متعالی که معیارهای انسانیت اوست، پویاست. پس از آنکه یک سلسله تصورات ساده (که ماده های اولی تفکر است و به اصطلاح فلسفی «معقولات اولیه») از بیرون وارد ذهن شد، آن اصول به صورت یک سلسله تصدیقات نظری یا عملی جوانه می زند و آن گرایش ها خود را نشان می دهد.
مطابق نظریه اول اینکه انسان هم اکنون در شرایط حاضر مثلا حکم می کند که 4 =2x2 و آن را یک حکم مطلق می پندارد که شامل همه زمان ها و همه مکان هاست، در واقع مولود شرایط خاص محیط اوست، یعنی این محیط و این شرایط خاص است که این حکم را به او داده و این حکم عکس العمل انسان در این شرایط خاص است و در حقیقت آوازی است که در این محیط این چنین ضبط شده و ممکن است در محیط دیگر و شرایط دیگر، حکم و قضاوت به گونه ای دیگر باشد، مثلا 26 =2x2 باشد. ولی مطابق نظریه دوم آنچه محیط به انسان می دهد تصور 2، 4، 8، 10 و امثال اینهاست. اما حکم به اینکه 4 =2x2 و یا 25 =5x5 لازمه ساختمان روح انسان است و محال است که شکل دیگر پیدا کند، همچنان که گرایش های کمال جویانه انسان نیز لازمه خلقت روح اوست.