حسن و قبح افعال الهی از نظر حکمای اسلامی

حکمای الهی که از راه دیگر رفته اند و در عین اینکه از لحاظ توحید افعالی نفی شرک در خالقیت می کنند، فاعلیت را منحصر به ذات حق نمی دانند و در عین اینکه حسن و قبح را متأخر از مرتبه فعل حق و منتزع از نظام وجود می دانند، خداوند را از ظلم، تنزیه می کنند. حکمای الهی منکر حسن و قبح عقلی نیستند و نظر اشاعره را مردود می شمارند، اما محدوده این مفاهیم را حوزه زندگی بشری می دانند و بس. از نظر حکمای الهی مفاهیم حسن و قبح، در ساحت کبریایی بعنوان مقیاس و معیار راه ندارند، افعال ذات باری را با این معیار ها و مقیاس ها که صد در صد بشری است نمی توان تفسیر کرد. از نظر حکما، خداوند عادل است ولی نه بدان جهت که عدالت نیک است و اراده الهی همواره بر این است که کارهای نیک را انجام دهد نه کارهای بد را، خداوند ظالم نیست و ستم نمی کند ولی نه بدان جهت که ظلم زشت است و خداوند نمی خواهد کار زشتی انجام دهد. ملاک عدل الهی و بلکه مفهوم عدل الهی چیز دیگری است که بعدا ذکر خواهد شد.
از نظر حکما اندیشه حسن و قبح و نیکی و بدی کار ها در انسان، که وجدان اخلاقی بشر از آن تشکیل شده است، اندیشه ای اعتباری است نه حقیقی. ارزش اندیشه اعتباری، ارزش عملی است نه علمی و کشفی. همه ارزشش این است که واسطه و ابزار است. فاعل بالقوه برای این که به هدف کمالی خود در افعال ارادی برسد ناچار است به عنوان "آلت فعل" این گونه اندیشه ها را بسازد و استخدام نماید. ذات مقدس احدیت که وجود صرف و کمال محض و فعلیت خالص است از این گونه فاعلیت ها و این گونه اندیشه ها و از استخدام "آلت" به هر شکل و هر کیفیت منزه است. این که تفاوت اندیشه حقیقی و اندیشه اعتباری چیست و ذهن چگونه اندیشه هایی از قبیل حسن و قبح را می سازد، بحثی عالی و لطیف است که در فلسفه اسلامی مطرح است.
حکما فاعلیت غیر خدا را، آن طور که منظور اشاعره است، نفی نمی کنند و طبعا به وجود ظلم بشری و وظیفه ای که بشر در مبارزه با نفی ظلم از اجتماع دارد اعتراف دارند و از طرف دیگر چون اصل حسن و قبح را به عنوان ملاک و مقیاس و معیاری برای فعل خداوند صحیح نمی دانند، در سراسر حکمت الهی اسلامی، هرگز به این اصل که در حقیقت نوعی تعیین تکلیف و وظیفه برای خداوند است استناد نشده است.