بررسی وظایف گروه مفتی یا گروه اِفناء در حکومت اسلامی

 وظیفه قوه مقننه در حکومت اسلامی طرح و بیان برنامه های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی می باشد، ولی دولت اسلامی و امت مسلمان از وجود گروه دیگری نیز بی نیاز نیست که تمام احکام مورد نیاز جامعه بشری را از کتاب و سنت استخراج نماید و به صورت قوانین اسلامی به جامعه مسلمانان عرضه بدارد، این گروه را، گروه افتاء می گویند و چون این گروه در دولت اسلامی نقش بزرگی دارند، لذا به شرح وظائف سنگین  این گروه می پردازیم:

مفتی یا گروه افتاء
شکی نیست که تمام احکام مورد نیاز جامعه بشری از جانب خداوند به وسیله کتاب و سنت بیان شده است. مفتی یا گروه افتاء حق وضع و جعل قانون را ندارند، بلکه کار آنان استنباط حکم از منابع اسلامی است. آنان وظیفه دارند که حکم همه موضوعات و اتفاقات جامعه اسلامی را از ادله شرعی استخراج نموده و به صورت قوانین اسلامی به جامعه مسلمانان بالاخص گروه شورا عرضه بدارند، تا همه افراد، برنامه زندگی خود را بر طبق مستخرج از قرآن و حدیث و سایر منابع اسلامی تنظیم کنند. وظیفه مفتی یا گروه افتاء در دو مورد خلاصه می گردد:

الف- بیان وظائف فردی، تا هر مسلمان در زندگی خود عمل خود را بر آن تطبیق کند، خواه دولتی بر سر کار باشد خواه نباشد، مانند بسیاری از اعمال عبادی و وظائف اخلاقی  که بر هر مسلمان لازم است که در سفر و حـضر، به آن قیام کند.

ب- بیان برنامه های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی اسلام که الگوهای زنده برای گروه شورا در مجلس اسلامی که می خواهند چرخ های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی مملکت را مطابق قوانین اسلام به کار بیاندازند، می باشد.

دلیل روشن بر لزوم مفتی یا گروه افتاء آیات و روایات زیادی است که برخی را یادآور می شویم: قرآن مجید می فرماید: «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» (سوره نحل/ آیه 43)، «اگر نمی دانید از اهل ذکر بپرسید.» باز می فرماید: «و لا نفر من کل فرقه منهم طائفه لــیتفقــهوا فی الدین و لــینذروا قومهم إذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون» (سوره توبه/ آیه 122)، «چرا از هر فرقه ای گروهی کوچ نمی کنند تا دین خود را به روشنی فرا گیرند و قوم خود را پس از بازگشت به سوی آنان ( از مخالفت خدا) بترسانند شاید آنان نیز بترسند.»

امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید: «خداوند به مسلمانان امر می کند که از زادگاه خود به سوی مدینه کوچ کنند و احکام الهی را بیاموزند و سپس به سوی قوم خود باز گردند و آنها را آموزش دهند.»

تذکر دو نکته لازم:

درباره مفتی و گروه افتاء از یادآوری دو نکته لازم ، ناگزیریم:

1- احکام و قوانین اسلام در مرز یک مشت اوراد و اذکار خشک و بی روح و دور از مرحله زندگی خلاصه نمی شود، بلکه احکام اسلام تشکیل دهنده برنامه های متن زندگی اجتماعی انسانی است، و وظایف و تکالیف تمام قشرهای جامعه را از دولت و ملت تعیین کرده است، از این جهت مفتی یا گروه افتاء در مسائل مستحدثه، باید پیوسته با متخصصان مسائل سیاسی و اقتصادی و امور فنی در حال تماس و ارتباط باشند، چه بسا تشریح ماهیت حادثه ای مایه دگرگونی حکم می گردد و سبب می شود که موضوع تحت عنوان دیگری قرار گیرد، و حکم آن دگرگون شود. ما در طول زندگی خود از این نوع اختلاف ها نمونه های فراوان دیده ایم. چه بسا حادثه ای جدیدی مدت ها در محاق تحریم قرار گرفته و پس از روشن شدن افق، موضوع از محاق تحریم در آمده است و در قلمرو مباحات قرار گرفته است. امروز بر اثر ارتباط گسترده ای که میان جوامع بشری پدید آمده است یک سلسله مسائل مستحدثه ای در اجتماع ما پدید آمده که ابراز نظر درباره آنها جز از طریق تماس با متخصصان علوم مختلف، امکان پذیر نیست زیرا تماس با این گروه، ماهیت موضوع و حدود و قیود آن را روشن می سازد و مجتهد را از ابراز نظرهای دور از واقع که هرگز تماس با مسئله ندارد، باز می دارد، مانند مسائل مربوط به بیمه های تجاری، کارگری، بیمه عمر، بیمه ساختمان و غیره و همچنین مسائل مربوط به انواع شرکتها که هم اکنون در جهان از رسمیت کامل  برخوردار است. و همچنین است مسائل دیگر که فقهاء تحت عنوان مسائل مستحدثه درباره آنها بحث و گفتگو نموده اند.

2- اگر ما در بیان این رکن از بافت حکومت اسلامی پس از مفتی لفظ «گروه افتاء» را به کار می بریم، نه به خاطر این است که مقام افتاء در گره گروهی است که دور هم گرد آیند و پس از بررسی جوانب مساله حکم خدا را از منابع اسلامی استخراج کرده و به جامعه عرضه بدارند، نه مقصود منحصر ساختن افتاء در گروه نیست به گونه ای که فرد حق افتاء نداشته باشد، بلکه مقصود این است که کامل ترین شکل این رکن این است که فقهاء و مجتهدان که از نظر قدرت فکری و احاطه علمی در افق واحدی قرار گرفته اند، دور هم گرد آیند و در مسائل اسلامی با هم به تبادل نظر و شور بپردازند. شک نیست که با تبادل افکار، بسیاری از مشکلات بهتر حل می گردد و گره بسیاری از احوط ها و احتیاط از دست و پای مردم باز می شود و ارزش کاری که برمبنای شورا نهاده شود ربطی به کار فردی ندارد، تا جایی که امروز کمیسیون های مشورتی، جای مشاوران فردی را می گیرد و هیئت داوری جایگزین قاضی می گردد. همان طوری که از تمرکز نیروهای مادی می توان نتیجه بیشتری گرفت، همچنین از اصطکاک افکار می توان اثرات زیادتری به دست آورد، ولی در عین حال تا تشکیل گروه افتاء مطمتن ترین راه همان فتوای اعلم است. گاهی ممکن است درباره تشکیل گروه افتاء(هرچندکه تشکیل آن، شکل کامل این قوه و سلطه است و مادامی که این گروه تشکیل نیافته است به حکم عقل و خرد باید از فتوای  اعلم پیروی کرد) برخی دچار وسوسه گردیده و بگویند تاکنون چنین شورائی وجود نداشته است، ولی برای رفع این نوع وسوسه حدیث زیر را یادآور می شویم که پیامبر در آن به گونه ای به تبادل  نظر در استخراج حکم و استباط قانون الهی دعوت کرده است:

از سنن ابی داوود نقل شده است: «به پیامبر گفتم حادثه ای رخ می دهد و در قرآن  و سنت مطلبی راجع به آن وجود ندارد، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «دانشمندان از اهل ایمان را جمع کنید و آنها را مورد شور قرار دهید و هرگز به رأی یک نفر اکتفاء نکنید.»

به طور مسلم در عمل اجتهادی گروهی، احتمال خطا کمتر و به حقیقت نزدیک تر است و از لحاظ غلبه بر مشکلات هم قدرت آن بیشتر می باشد و از این جا است، اسلام مساله  شورا را پایه گذاری کرده و بر آن اهمیت فراوان قائل شده است. البته در تشکیل گروه افتاء جهات سیاسی این شورا باید در نظر گرفته شود و در تشکیل خود این گروه به مشورت پرداخت، چه بسا در برخی از ظروف و شرایط، وجود یک مفتی شناخته شده که همه مردم به او مراجعه کنند و گوش به فرمان او باشند، مایه تقویت دین و روحانیت گردد، برعکس در «گروه افناء» شخصیت ها و افراد، تحت عنوان گروه قرار گرفته و مایه ضعف روحانیت و زعامت اسلامی شود. از این رو جهت گروه افتاء، باید در ظروفی تشکیل شود که از این توطئه ها یا لااقل از اتهامات پیراسته باشد و رجوع به گروه افتاء مایه ضعف رهبری در دستگاه روحانیت نگردد. گذشته بر این برای عضویت در این گروه ضوابطی وضع و تعیین شود که جز مجتهدان عالی مقام و فقیهان آگاه که به دانش و بیشن و ورع و پرهیزکاری شجاعت و شهامت مشهورند، افراد دیگری در این گروه وارد نشوند.