فرق میان رسول و نبی در کلام قرآن و روایات

«نبی» از ماده «نبأ» به معنی «پیام» یا «پیام مهم» است، و پیامبران الهی را از این نظر «نبی» می گویند که پیام خداوند را به بندگان می رساندند، و گاه گفته شده این واژه از ماده «نبوه» (بر وزن حمزه) به معنی رفعت و بلندی گرفته شده، و اطلاق این واژه بر انبیاء به خاطر بلندی مقام و مرتبه آنها است.

«رسول» در اصل از ماده «رسل» (بر وزن فعل) به گفته راغب در مفردات به معنی حرکت توأم با آرامش است، و از آنجا که فرستادگان پروردگار مامورند با آرامش با بندگان خدا برخورد کنند به آنها رسول گفته شده، ولی رسول معنی وسیعی دارد که هم فرشتگان و هم پیامبران الهی را شامل می شود و در آیات قرآن در هر دو معنی به طور فراوان به کار رفته است. به هرحال استعمال واژه «نبی» و مشتقات آن، و همچنین «رسول» و مشتقاتش در قرآن مجید بسیار گسترده است و در اینکه فرق میان این دو چیست یعنی به چه کس نبی و به چه کسی رسول می گویند؟ گفتگو بسیار است. در روایات متعددی از ائمه اهلبیت (ع) نقل شده که در برابر این سوال که فرق میان «رسول» و «نبی» چیست؟ می فرمودند: «النبی الذی یری فی منامه، ویسمع الصوت، ولیعاین المک، والرسول الذی یسمع الصوت، و یری المنام، و یعاین الملک»، «نبی کسی است که در خواب می بیند (و وحی الهی را از این طریق دریافت می دارد) و صدای (فرشته) را می شنود ولی فرشته وحی را  نمی بیند، ولی رسول کسی است که هم صدا را می شنود و هم در خواب میبیند و هم فرشته  وحی را در بیداری مشاهده می کند». این حدیثی  است که مرحوم کلینی از زراره از امام باقر (ع) نقل کرده است (اصول کافی جلد 1 صفحه 176).

همین مضمون در روایت دیگری از امام علی بن موسی الرضا (ع) (با تغییر مختصری) نقل شده، و نیز به همین مضمون دو روایت دیگر یکی از امام باقر و دیگر از هر دو امام باقر و صادق(ع) در اصول کافی با تفاوت مختصری آمده است (همان مدرک صفحه 176و177). جمعی نیز معتقدند که «نبی» کسی است که دریافت وحی می کند خواه موظف به ابلاغ آن باشد یا نباشد، ولی اگر افرادی از او سوال کنند حتما پاسخ می دهد، اما رسول کسی است که صاحب آئین و مأمور ابلاغ آن است و منتظر سوال و درخواست نیست. به تعبیر دیگر«نبی» همانند طبیب آگاهی است که در مطب خود آماده پذیرائی بیماران می باشد، او به دنبال بیماران نمی رود ولی اگر بیماری به او مراجعه کند از درمانش فروگذار نمی کند، ولی رسول همانند طبیب سیار است که به همه جا می رود، و به شهرها و روستاها و کوه و دشت و بیابان، تا بیماران را شناسائی کند و به مداوای آنها بپردازد، در حقیقت او چشمه ای است که به دنبال تشنگان می رود نه مخزن آبی که تشنگان او را جستجو کنند! جمع میان این معنی و معنی قبل کاملا ممکن است، زیرا هرقدر مسئولیت مردان الهی سنگینتر می شود وحی را به صورت روشنتری دریافت می دارند، نبی تنها در خواب می بیند و یا صدای فرشته را می شنود اما رسول شخص او را نیز در بیداری مشاهده می کند. بعضی نیز رسولان را پیامبرانی می دانند که صاحب آئین جدیدند، در حالی که نبی ممکن است صاحب آئین جدیدباشد یا نباشد.

دقت در آیات قرآن نشان می دهد که در بسیاری از موارد مقام «نبوت» و «رسالت» در یک فرد جمع شده است، مانند پیامبر اسلام(ص) که هم عنوان نبی و هم عنوان رسول در آیات قرآنی به او داده شده است. در آیه 157 اعراف درباره پیغمبر اسلام می خوانیم: «الذین یتبعون الرسول النبی الانی»، و در آیه 45 احزاب آمده است: «یا ایهعا النبی انا ارسلناک شاهدا، ومبشرا و منذیرا»، و در آیه 51 مریم درباره موسی می خوانیم: «واذکر فی الکتاب موسی انه کان مخلصا و کان رسولا نبیا»، و در آیه 45 مریم درباره اسماعیل می خوانیم: «واذکر الکتاب اسماعیل انه کالن صادق الوعد وکان رسولا نبیا...».

از این آیات به خوبی برمی آید که این دو مفهوم در یک فرد جمع می شود. همچنین بسیاری دیگر از پیامبران هم مقام نبوت را داشته اند و هم رسالت را (بنابراین کسانی که می گویند میان این دو عموم و خصوص مطلق است ناظر به این آیات هستند) ولی در بعضی از آیات این دو، در مقابل یکدیگر قرار گرفته، به طوری که نشان می دهد آنها دو مفهوم مختلف دارند، مانند آنچه در آیه 51 حج آمده است که می فرماید: «وما ارسلنا من قبلک من رسول ولا نبی»، در این صورت باید «نبی» کسی باشد که مأمور به ابلاغ نیست، ولی رسول کسی بوده که موظف به ابلاغ و انذار و بشارت و تلاش و کوشش برای رساندن  پیام الهی به مردم بوده باشد. از این بیان نتیجه می گیریم که این دو واژه  هرکدام دو معنی دارد، بنابراین معنی با یکدیگر جمع می شوند و بنا بریک معنی نقطه مقابل هم هستند.