سنت گرایان مکتب جاودان خرد

سنت گرایان

یکی از جنبش های فکری معاصر، که نسبتی با فلسفه و عرفان اسلامی دارد و ابتدا در دنیای غرب به ظهور رسیده، جنبش «فکری سنت گرایان» یا پیروان خرد جاودان است. در واقع این گرایش فگری بازخوانی سنن حکمی و الهی تمدن های ماقبل تجدد است. سنت هایی که ریشه در امر نامتناهی داشته و حیات دنیوی را در ابعاد مختلفش به حیات اخروی و معنوی متصل می گردانند. محرک این گرایش فکری را باید در شیوع و بسط بی امان مظاهر سکولار و تقدس زدۀ تمدن جدید و محصولات آن دانست. شدت گرایش این جنبش فکری به سنن و مآثر ماقبل تجدد ریشه در شدت دنیوی شدن حیات بشر مدرن دارد. از این رو پیروان این گرایش فکری برای نهادینه کردن افکار خود به هستی شناسی فلسفی- عرفانی تمدن های مختلف از جمله هستی شناسی عرفان و فلسفه اسلامی رجوع کرده و تحقیقات خود را بر آن تمرکز نموده اند. آنچه در ادامه می آید، اشاره ای است به معنای سنت گرایی، و رابطۀ آن با فلسفه و نحوۀ شکل گیری آن در ایران.

معنای سنت گرایی
واژۀ جاودان خرد را که اصطلاح لاتینی «Philosophia Perennia» است، و معادل انگلیسی آن «Perennial Philosophy» و تقریبا معادل اصطلاح عربی «حکمت خالده» اصطلاح فارسی «جاودان خرد» است، نخستین بار توسط لایب نیتس، حکیم آلمانی، به کار برده شد. می توان، هم داستان با «هاکسلی»، مدعی شویم که مراد لایب نیتس و سنت گرایانی که این اصطلاح را به کار می برند، از این تعبیر، مجموعه ای است مرکب از «مابعدالطبیعه ای که به حقیقتی الهی تصدیق دارد که برای تحقق عالم جمادات، نباتات، و حیوانات ضرورت دارد؛ روان شناسی که در نفس انسان چیزی می یابد شبیه به حقیقت الهی، یا حتی عین حقیقت الهی؛ و اخلاقی که غایت قصوای بشر را علم به مبدأ کل موجودات، که هم داخل موجودات است و هم خارج از موجودات، می داند.» بدین معنای اخیر، سابقه قائلان به جاویدان خرد یا آن گونه که بیشتر به آن اشتهار دارند، «سنت گرایان» به سابقه تاریخ بشری است، چون، بر طبق ادعای خود سنت گرایان، مدعیات اصلی سنت گرایی مجموعه حقایقی است که شمول تاریخی و جغرافیایی همه گیر دارد، یعنی همه انسانها در همه مقاطع تاریخی و همه مناطق جغرافیایی بدانها باور داشته اند، دارند، و خواهند داشت. سنت گرایی را می توان در علوم و معارف سنتی اقوام بدوی نیز، در هر ناحیه از جهان، یافت و اشکال و صور متکامل تر آن را در هر یک از ادیان بزرگ جهانی می توان سراغ کرد.
اما، به معنایی دیگر، یعنی اگر مراد از «سنت گرایی» گرایش آگاهانه ای باشد به پاره ای از آراء و عقاید که درست در برابر آراء و عقاید انسان متجدد قرار می گیرد، باید گفت که این مسلک فکری و معنوی به دست رنه گنون، عالم، حکیم، و عارف فرانسوی (1951-1886)، که پس از مسلمان شدنش عبدالواحد یحیی نام گرفت، احیاء شد و بنابراین سابقه اش از یک قرن کمتر است. این مسلک با مساعی رنه گنون و آننده کنتیش کوماراسوامی، عالم، هنرشناس، و حکیم سیلانی (1947-1877)، که ضمنا بزرگ ترین تاریخ نگار هنر هندی است، هویت و موجودیت مستقلی یافت و اندیشمندان بسیاری را به خود متوجه ساخت.

جاودان خرد و فلسفه

اینکه آیا باید حکمت خالده یا فلسفه جاودانه را نوعی فلسفه بخوانیم یا نوعی مابعدالطبیعه یا هیچ کدام، بستگی زیادی دارد به اینکه از دو اصطلاح «فلسفه» و «مابعدالطبیعه» چه مراد کنیم:
اولا: فلسفه جدید غرب، برای فلسفه ورزی، فقط به یک شرط قائل است و آن تواناییهای عقلی و ذهنی است، اما حکمت خالده، علاوه بر تواناییهای عقلی و ذهنی، امور عدیده دیگری را هم شرط لازم اشتغال به حکمت می داند، از جمله ترتیب اراده ها و خواسته ها، احساسات و عواطف، و حتی تربیت بدن.
ثانیا: در فلسفه جدید غرب غرضی که از فلسفه ورزی در نظر است اندوختن معلومات نظری جدیدی است در باب عالم و آدم، ولی در حکمت خالده، هم و غم حکیم همه این است که، از طریق اشتغال به حکمت، تبدل وجودی یابد و به ساحت وجود پای گذارد. زبان حال حکمت خالده این است: فیلسوفان جدید در پی تفسیر جهانند، و حال آنکه باید در پی تغییر خود بود. حکمت خالده می خواهد راه و روش تغییر خود و نقشه آن راه و مسیر را در اختیار انسان بگذارد.
ثالثا: محک و معیار فلسفه جدید غرب یافته ها و تجارب همگانی و عام انسانهاست. این فلسفه به چیزهایی، از قبیل ادراکات حسی، کاربردهای زبانی، گزینشها و تصمیمات اخلاقی، که معهود و مأنوس همه ما آدمیانند توسل می جوید و با توسل به همین سنخ امور دست به نفی و اثبات و رد و قبول می زند. و این درست خلاف غرض حکمت خالده است که می خواهد انسان را چنان بازسازی کند که بتواند جهان را به شیوه ای نامتعارف و به نحوی خلاف عادت، تجربه و احساس کند. از نظرگاه حکمت خالده، تجارب متعارف ما از شوائب جهل و هوا و هوس، پاک و پیراسته نیست و حتی می توان گفت نابهنجار و روان پریشانه است.
رابعا: از نظرگاه حکمت خالده، مکاتب فلسفی جدید، علی رغم اختلافات فراوان و احیانا عمیقی که با یکدیگر دارند، در بن و بنیاد دو وجه اشتراک بسیار مهم دارند. یکی اینکه، از لحاظ معرفت شناختی، تجربه گرایانه اند، و دیگر اینکه، از لحاظ وجودشناختی، مادیند، و حال آنکه خود حکمت خالده، از لحاظ معرف شناختی، تعقل گرایانه است (و تعقل گرایی حکمت خالده با عقل گرایی که بعضی از فیلسوفان جدید، مانند دکارت، بدان قائلند فرق دارد) و از لحاظ وجودشناختی، قائل به وجود مجردات و مفارقات است و مبدأ همه موجودات را امری غیر مادی می داند.

انجمن حکمت و فلسفه
در بهار سال 1353، انجمن فلسفه ایران به مدیریت دکتر سید حسین نصر پا به عرصه هستی نهاد. اهداف انجمن، مشتمل بر احیای تفکر و اندیشه فلسفی و عرفانی و علمی ایران، چه در دوران اسلامی و چه در ازمنه باستانی، و آشنا ساختن جهانیان با این گنجینه بی همتای معرفت و نیز ترجمه و تحلیل آثار فلسفی و فکری تمدنهای دیگر، اعم از غرب و شرق، به زبان فارسی و جلب توجه متفکران ایرانی به مکتبهای فکری جهان و مسائل خاصی که بشر امروزه با آن گریبان گیر است، می باشد. با امید اینکه، ایرانیان بتوانند همراه با تحولهای سریع اقتصادی و اجتماعی، میراث معنوی و فلسفی خود را حفظ کنند و حتی به جهان و جهانیان راهی نوین، که برگرفته از همین سنت دیرین فکری است، جهت آینده بشریت ارائه دهند و پرچم اندیشه و دانش را که قرنها در این مرز و بوم، مردمان را از دور و نزدیک به خود جلب می کرده است، بار دیگر افراشته سازند.

انتشار مجله جاویدان خرد

از جمله فعالیتهای انجمن، انتشار مجله ی جاویدان خرد، بود. این مجله که در سال 1354 کار خود را آغاز کرد، در سطح بین المللی و به پنج زبان فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی در تمام زمینه های مربوط به اندیشه و تفکر اسلامی و ایران باستان و تمدنهای بزرگ سنتی شرق و غرب و یا برخورد و مقایسه ی اندیشه های شرقی و غربی و یا قدیم و جدید و زمینه های مربوط به آن، مانند تصوف و عرفان و تفکر دینی و کلامی و علوم قدیمی و... مقاله می پذیرفت. چنان که از نام مجله که از کتاب معروف ابن مسکویه، فیلسوف و مورخ نامی ایران در قرن چهارم، به همین نام، گرفته شده است (و خود او البته این نام را از هندوان گرفته است) برمی آید، هدف اصلی مجله، با آن «جاویدان خرد» یا حکمت خالده ای که همواره اصل الاصول و رکن نخستین تمام تمدنهای بزرگ جهان بوده و فراموشی آن، باعث حیرت و گمراهی و سرگشتگی بشر معاصر شده است، مرتبط است.
این مجله با مدیر مسئولی هادی شریفی و سردبیری کرامت رعنا حسینی و پیتر ویلسن، زیر نظر دکتر سید حسین نصر، کار خود را در تیر سال 54 به صورت دو فصل نامه شروع کرد و هفت شماره خود را تا سال 1357 به انتشار رسانید و پس از آن، با رفتن دکتر نصر از ایران، تنها یک شماره دیگر (سال چهارم، شماره دوم ) در سال 1360 منتشر شد. با این حال، این مجموعه، تنها مجموعه ی تخصصی ای بود که با کیفیت عالی و در سطح بین المللی، ویژه اندیشه حکمت خالده (که سنت گرایی نیز نامیده می شد)، منتشر می شد و بدین وسیله توانست خود و انجمن فلسفه ایران را به جهانیان معرفی کند و با مراکز مهم علمی رابطه برقرار کند که پاره ی اندکی از این روابط تا کنون نیز ادامه یافته است. ترجمه و تصحیح آثار گذشتگان، نقد و معرفی کتاب به فارسی و دیگر زبانها، بررسیهای مقایسه ای.

برخی دیگر از چهره های سرشناس مکتب جاودان خرد

فریتیوف شووان
شووان در سال 1907 در شهر بازل سوئیس از والدینی آلمانی متولد شد. پدرش موسیقی دان بود و فضای خانه، علاوه بر موسیقی، با هنرهای دیگری چون ادبیات شرق و ادبیات اروپا نیز آشنا بود؛ او نیز از کودکی دوستدار هنر بود و در اوایل دوران تحصیل، همراه با هم درسش، تیتوس بورکهارت، اشتغالات هنری آزاد داشت. شوان در سال 1939 عازم هند شد، سرزمینی که همیشه آن را دوست می داشت و از کودکی مجذوب معنویت آن بود. در راه توقفی نیز در مصر داشت، اما هنوز به هند نرسیده بود که جنگ دوم جهانی درگرفت و او، به خاطر خدمت در ارتش، به فرانسه بازگشت. در سال 1949 با زنی آلمانی- سوئیسی که تحصیلات فرانسوی داشت و علاوه بر علاقه به دین و مابعدالطبیعه، نقاشی خوش قریحه هم بود ازدواج کرد. در سال 1959 و نیز 1963 به آمریکا سفر کرد تا از برخی از قبایل سرخپوستان آمریکا که از کودکی نسبت به آنها عشق و علاقه خاصی داشت دیدار کند. نقاشیهای شووان از زیباییهای زندگی سرخپوستان و شرح او از تعالیم سنتی آنان گواه بر ارتباط ویژه او با عالم معنوی سرخپوستان آمریکاست. او و همسرش در یکی از سفرهایشان به آمریکا به عضویت قبیله سو درآمدند و مدتها در میان آنان زندگی کردند. او در پنجم ماه می سال 1998، در بلومینگتون در ایالت ایندیانای آمریکا، در پی یک بیماری طولانی و در حالی که به ذکر صبحگاهی مشغول بود، زندگی خاکی را وداع گفت.
آثار شووان از این قرارند: فرادیدهای معنوی و واقعیتهای انسان، عالمان مابعدالطبیعه و هنرمندان، وحدت متعالی ادیان، دگرسانی انسان، عرفان اسلامی به منزله ی مبدأ و راه، عرفان: حکمت الوهی، نوری بر جهانهای قدیم، به دنبال آیین بودا، منطق و تعالی، فهم اسلام- چشم دل- دین دل، کاستها و نژادها، مقامات حکمت، زبان نفس کلی، ایماژهای روح، ابعاد اسلام، اسلام و حکمت خالده، گوهر و صدف عرفان اسلامی، از خدا تا انسان، در باب طرق قدیم، صدف و گوهر ادیان مسیحیت/ اسلام، جستارهایی در باب وحدت گرایی باطنی، در تعقیب دین خالده.

مارتین لینگز
مارتین لینگز در سال 1909 در لنکستر انگلستان در خانواده ای پروتستان به دنیا آمد. در سال 1938، پس از سالها مطالعه در ادیان، و در نتیجه آشنایی با آثار رنه گنون و بعضی از مسلمانان الجزایری و مراکشی، شیفته اسلام شد و به این دین درآمد و نام ابوبکر سراج الدین را برای خود برگزید. گرایش عمیق او به مباحث عرفانی اسلام و تعلق خاطر به آراء و نظرات مکتب جاودان خرد، سبب شد تا هم خود را مصروف تبیین و معرفی اصول مابعدالطبیعی و عرفانی اسلام به غربیان کند. او در باب عرفان اسلامی، سه کتاب به رشته ی تحریر درآورده است: کتاب یقین، عارفی قدیس در قرن بیستم (در شرح احوال و آثار شیخ احمد علوی، عارف معاصر الجزایری در مستغانم) این کتاب به زبانهای عربی، فرانسه، فارسی و اردو ترجمه شده است، و نیز کتاب عرفان اسلامی چیست؟ که به زبانهای متعددی از جمله فارسی ترجمه شده است.

هیوستون اسمیت
اسمیت آمریکایی الاصل است که در انگلیس درباره ی دین به طور کلی، کار می کند او لباس یک کشیش متدیست را بر تن کرده و به تکالیف دینی اسلام عمل می کند. کتابهای وی به ترتیب سال انتشار عبارتند از؛ The Purposes of Higher Education 1955 و The Religions of Man 1958 که در مورد مقایسه ی ادیان با یکدیگر و بیان تفاوت آنها می باشد که همراه کتاب دیگر وی با عنوان Forgotten Truth که ربیان وجوه تشابه ادیان است، شاهکارهای تحقیقی اسمیت به حساب می آیند.

مارکو پالیس
مارکو پالیس از سنت گرایان متقدم است که از پدر و مادری یونانی در انگلستان متولد شد و جزء بوداییان تبتی درآمد. وی در سال 1940 شووان را ملاقات کرد. او همچنین موسیقیدان نیز بود و هفت تصنیف از او منتشر شد. مهم ترین کتاب وی Peaks and Lamas 1939 می باشد که درباره ی دین بودایی است و بارها تجدید چاپ شده است.

فیلیپ شرارد
شرارد انگلیسی است و جزء ارتدوکسهای یونان است و سالیان درازی را در یونان سپری کرده است. ملاقاتی نیز با شووان داشته است. نویسنده ای حرفه ای و مترجم اشعار و ادبیات جدید یونانی به فرانسه و آلمانی است. کتاب وی با عنوان The Marble Threshing Floor 1956 شامل مطالعاتی درباره ی شعر جدید یونانی است. دفتر شعری نیز با عنوان Orientation and Descent 1953 منتشر کرده است. از مهم ترین کتابهای وی، یکی Byzantium 1966 می باشد.

ویتال پری
ویتال پری آمریکایی الاصل و مسلمان است که در انگلستان به سر می برد. بیشتر نوشته های او مربوط به سنت است. مهمترین کتاب وی A Treasury of Traditional Wisdorn 1971 می باشد.

راما کوماراسوامی
راما کوماراسوامی فرزند آناندا کوماراسوامی است که در آمریکا به دنیا آمده و به دین کاتولیک است. وی در انگلستان زندگی می کند و بیشتر در مورد مسیحیت تحقیق می کند. دو کتاب وی عبارتند از:
The Distruchton of the Christain Tradition 1981

The Invocation of the Name of Jesus as Practiced in the Western church 1999

گی ایتون
چارلزگی ایتون، در سوئیس متولد شد و در چارتر هوس و کینگ کالج و کمبریج تعلیم دید. ولی سالیان درازی به عنوان استاد و خبرنگار در جامائیکا و مصر جایی که او در سال 1951 به دین اسلام مشرف شد مشغول فعالیت بود. ایتون پس از آن به بخش دیپلماسی انگلستان پیوست. وی به زودی، پس از فعالیت در هند و آفریقا، بازنشسته شد و به عنوان مشاور در «مرکز فرهنگ اسلامی» در لندن، استخدام شد. مهم ترین کتاب ایتون که مورد استقبال بسیار گسترده ای قرار گرفت Islam and the Destiny of Man 1985 است.

ویلیتام استادارت
ویلیتام استادارت اهل کانادا است که مسلمان شده و درباره ی ادیان مختلف تحقیق و تألیف دارد. او به انگلیسی می نویسد اما کتاب مهمش با نام Sufism: The Mysticall Doctrines and Methods of Islam 1976 به بسیاری از زبانهای اروپایی ترجمه شده است. کتاب دیگر وی با نام Religion of the Heart (1991) که با ویراستاری سید حسین نصر، شامل مقاله هایی به مناسبت هشتادمین سال تولد فریتیوف شووان است.

جین لوئیس میچان
جین لوئیس میچان متولد سوئیس و مسلمان است که درباره ی اسلام به زبان فرانسه تحقیق و تألیف دارد. دو کتاب وی به ترتیب تاریخ انتشار عبارتند از:
L'autobiographie Le Soufi Marocain, du Soufi Marocain Ahmad Ibn Agiiba 1969 و
Ahmad Ibn Ajba es Son Mi'raj: Glossaire de la Mystique Mosulmane 1973

کیت کریچلو
کیت کریچلو انگلیسی و مسلمان است. به انگلیسی می نویسد و بیشتر در موضوعات هنر و طراحی فعالیت دارد. او مؤسس انتشارات VITA است که یکی از فعال ترین انتشارات در زمینه ی سنت است. کتابهای وی عبارتند از: Order in Space 1969 که درباره ی طراحی است و Islamic PaHerns 1976 که تحلیل اسلام از نظر جهان شناسی است.

جان لوی
جان لوی انگلیسی و مسلمان است. به انگلیسی می نویسد و بیشتر در مورد هندوئیسم مشغول به کار است. دو کتاب وی عبارتند از: Immediate knowledge and Happiness, The Nature of Man according to the Vedanta (1956) Sadhyomukti 1970 درباره ی نظریه ی دانته درباره ی عدم ثنویت.

راجرپس کویر
راجرپس کویر سوئیس به دنیا آمده، مسلمان و روزنامه نگار است. وی فرانسوی و بیشتر درباره ی اسلام می نویسد. کتابهای وی عبارتند از

: و Caravane Tibإtaine 1981 و I'lslam entre Tradition et Rإvolution 1987 و Dcouverte de I'lslam 1979 و Le Rveil de I'slam 1988.

ویکتور دنر
ویکتور دنر آمریکایی و مسلمان است. به انگلیسی و بیشتر درباره ی اسلام می نگارد و مسئول قسمت «مطالعات دینی» در دانشگاه هند است. سه کتاب وی عبارتند از: Ibn'A ta'illa's Sufi Aphorism kitabal - hikam) 1973) و The book of Wisdom: Ibn' Ata' Illah 1978. و نیز The Islamic Traditio: An Introduction 1988.

مایکل فیتزجرالد
مایکل فیتز جرالد آمریکایی و مسلمان است و در بخش «مطالعات سنتی» دانشگاه هند مشغول به فعالیت است و اکنون یک حقوقدان می باشد. او به انگلیسی و بیشتر درباره ی ادیان بومی آمریکا تحقیق می کند. او صاحب کتابی است با عنوان: Yellowtail, Crow. Medicine Man and Sun Fance Chief. An Autobiography 1991.

ساچیکو موراتا
ساچیکو موراتا ژاپنی الاصل است که در آمریکا زندگی می کند. او به انگلیسی و درباره ی اسلام و تائوئیسم تحقیق و تألیف می کند. عنوان کتاب وی عبارتست از: The Tao of Islam: A Sourcebook on Gender Relationships in Islamic Thought 1992 و دو کتاب دیگر وی با همکاری ویلیام چیتیک منتشر شده عبارتند از:
The Vision of Islam 1994 و Chinese gleams light of Sofi, 2000.