خدا در عقاید و باورهای مردم آفریقا (آفرینش)

ب ـ صفات اخلاقى خدا
از صفات اخلاقى خداوند اطلاع اندکى در دست است. بسیارى از اقوام، نظیر قبایل آکامبا، بانیارواندا، ایلا، هررو و قبایل دیگر خدا را رحیم مى دانند که نسبت به نوع بشر مهربانى و عطوفت دارد. به این دلیل با عنوان «خداى بخشنده» او را به یارى مى طلبند. جوامعى مانند آکامبا و آکان از او به عنوان «خداى آرامش بخش» سخن مى گویند.

خداوند منشأء خیر
اکثریت مردم آفریقا خدا را اساسا منشأ خیر مى شناسند، و موقعیتهاى بسیارى وجود دارد که بخاطر انجام اعمال خیر نسبت به مردم به او اعتبار مى بخشد. برخى قبایل مانند آکامبا، باکونگو، هررو، ایگبو، ایلا و غیره صریحا مى گویند که خداوند فقط آنچه را براى آنها خیر است انجام مى دهد، پس دلیلى براى شکایت ندارند. مردم قبیله ایوجدا معتقدند که او خیر است، «زیرا هرگز چیزهاى خیرى را که به ما داده از ما باز نستانده است». براى برخى منشأ خیر بودن خداوند در رفع بدبختی ها، تولید باران، حاصلخیزى براى مردم، گله و مزارع است. از این رو، مردم قبیله لانگى محصول غنى را از طرف خداوند مى دانند، مردم وگوسو معتقدند که رفاه مادى از طرف خداست، و مردم قبیله ناندى همه روزه از خدا براى بارورى زنان، گله، و مزارع خود طلب کمک مى کنند. مردم باروندى با این اعتقاد که خداوند اساسا خیر است شکر نعمت او را بجا نمى آورند، زیرا انجام کارهاى خیر را براى مردم در اختیار او مى دانند.

عقاید مردم آفریقا در مورد بدبختی ها، ناراحتی ها، رنج ها
به هر حال مواقعى وجود دارند که بدبختی ها، ناراحتی ها، رنج ها بر خانواده یا افراد نازل مى شود، که توضیح روشنى براى آنها وجود ندارد. برخى از جوامع وقوع اینها را از جانب خدا و معمولا از طریق واسطه هایى مانند جادوگران و ارواح و یا همچون مجازات براى تخطى از برخى آداب و مراسم مى دانند. آنان با این کار خداوند را ذاتا شر نمى دانند. این صرفا دیدی عقلانى از آن چیزى است که در غیر این صورت توضیح آن دشوار است. این دشوارى در گفته اى از اقوام کاتانگا آشکار مى شود که خداوند پدر آفریننده اى است که خلق مى کند و خلق نمى کند. رعد و برق را نتیجه خشم خدا مى دانند، در حالى که اهالى قبیله باروندى مى ترسند زنا خشم خدا را برانگیزد و سبب گردد تا آنان را با بداقبالى تنبیه نماید. بعضى از مردم مى اندیشند که خداوند اراده اى دارد که بر جهان و سرنوشت انسانها حاکم است. وقتى کوتوله هاى بامبوتى در کشتن شکار در سفرهاى خود شکست مى خورند، آن را خواست خدا مى دانند که هیچ کارى علیه آن نمى توانند بکنند. از طرف دیگر، مردم بانیارواندا معتقدند که تنها از طریق خواست خداست که یک نفر مى تواند زن یا شوهر، ثروت یا کار پیدا کند، یا به سلامتى کامل باز گردد.

خواست خداوند در باورهای مذهبی مردم آفریقا
زمانى که مردم آکامبا قصد انجام دادن کارى را دارند، کلمات انشاءاله را بکارمى برند و برخى مانند اهالى قبیله مند نیایش هاى خود را با جمله «به خواست خدا» تمام مى کنند. بعضى قبایل مانند گیکویو، لوگبارا، نوئر بدبختی ها به خصوص مرگ را على رغم هرتبیینى که براى آن ارایه بشود به عنوان خواست خدا مى پذیرند. خداوند تشخص دارد، و در این تشخص اراده اى وجود دارد که بر عالم و زندگى بشر حاکم است. این اراده اى غیر قابل تغییر است و بشر عموما مى بایستى از آن طلب کمک کند و یا در شرایطى که به نظر مى رسد فوق توان آدمى است آن را قبول نماید.

صفت عادل بودن خداوند
اما این اراده خدا عادلانه اعمال مى شود، و مردم آفریقا خدا را عادل مى دانند. قبیله نوئر صرف نظر از آنچه که بر سرشان مى آید، معتقدند که خداوند همیشه عادل است، و بر این باورند که خداوند «همه چیز را بطور عادلانه رسیدگى مى کند» به کسانى که اعمال خیر انجام مى دهند، پاداش و به کسانى که کارهاى شر مى کنند، جزا مى دهد، و از هر نقض عهدى که تصادفى انجام گرفته باشد و یا به اشتباه چشم پوشى مى کند. عدالت خداوند اغلب در احکام قضایى، قسم خوردن، بر زبان راندن نفرینهاى قرار دادى و رسمى که همه آنها توسط مردم آفریقا جدى گرفته مى شود، احساس و از آن طلب استمداد مى شود. او داور نهایى است و قضاوتش را همراه با عدالت و به دور از جانبدارى اعمال مى کند.

قداست خداوند در باورهای مردم آفریقا
تا آنجا که گزارش ها نشان مى دهد، مردم آفریقا مستقیما اشاره اندکى به قداست دارند. همچنین مفهوم قداست خداوند از این حقیقت ناشى مى شود که بسیارى از مردم آفریقا قوانین دقیقى در اجراى مناسک براى پرستش خداوند دارند. براى نمونه قربانى حیوانات، مى بایستى از یک رنگ مقدس باشد و کاهنان یا برگزار کنندگان مراسم، مى بایستى قبل و بعد از مراسم از نزدیکى جنسى و خوردن بعضى از غذاها و کارها اجتناب نمایند. این تشریفات آیینى به روشنى نشان مى دهد که مردم خداوند را مقدس مى دانند. در مورد محبت خداوند، تقریبا هیچ اشاره مستقیمى به عشق و محبت خدا وجود ندارد. این چیزى است که همچنین در زندگى روزانه اقوام آفریقا که در آن به ندرت مى شنویم مردم از عشق خدا صحبت کنند، منعکس است. شخص عشق خود را به دیگرى به جاى کلمات در عمل نشان مى دهد. همچنین به همان طریق، مردم عشق را در افعال واقعى و بخشش ها تجربه مى کنند و تصور مى کنند که خداوند آنان را دوست مى دارد، والا آنان را خلق نمى کرد. در حالى که نمودهاى شر مانند بیمارى، خشکسالى، مرگ، شکست در امور و از قبیل آن، به عوامل و واسطه هاى انسانى بدخواه (و گاهى به ارواح) نسبت داده مى شود و تجلیات خیر مانند سلامتى، داشتن فرزندان بسیار، حاصلخیزى، ثروت، فراوانى و غیره را به خداوند نسبت مى دهند و اینها نشانه هاى عشق اوست نسبت به بشریت. مردم عشق خدا را حتى اگر از آن صحبت نشود تجربه مى کنند و آن را نتیجه افعال او مى دانند. ماهیت خداوند از درک انسانى مى گریزد. به هر حال، در قلمرو افعال خداوند است که ما تعداد بیشترى از نمونه هاى آنچه که مردم درباره خدا مى اندیشند و مى گویند پیدا مى کنیم. این افعال بعد و جنبه اى ذاتى از وجود خدا را تشکیل مى دهند و در نهایت طبیعت خداوند، و یا دقیقتر بگوییم، تصور مردم را از آنچه که خدا هست و انجام مى دهد منعکس مى کنند.

آثار و افعال خدا در عقاید و باورهای مردم آفریقا
الف ـ آفرینش
در سراسر آفریقا آفرینش بطور گسترده مهم ترین فعل خداوند شناخته مى شود. این مفهوم با گفتن این که خداوند همه چیز را آفریده است، با دادن نام آفریننده (سازنده یا بنا کننده) به او و با مورد خطاب قرار دادن او در نیایش ها و دعاها به عنوان آفریننده بیان مى شود. مثالهاى فراوان از آنچه که مردم آفریقا درباره فعل آفرینش گر خدا مى گویند در دست داریم و اشاره به چند تایى از آنها در اینجا کفایت مى کند. عنوان بوربور از عمل انسانى تکه کردن گوشت با چاقو و یا قطع کردن چوب با تبر گرفته شده است. هم چنین خداوند در ابتدا مى آفریند، ابداع مى کند، قالب مى زند و مى سازد، سپس شکل مى بخشد،جزئیات را آماده مى سازد و تمایز و منش را به آن اضافه مى کند. این دو نام مکمل یکدیگرند.
استعاره کوزه گر در میان قبایل با نیارواندا و شونا نیز گزارش مى شود، و بدون شک تحقیق دقیق درباره آن در مناطق دیگر نشان خواهد داد که اقوام دیگرى وجود دارند که آن را در درون جهان بینى هاى خود جاى مى دهند. قوم ایلا از خدا به عنوان «پدر خالق» صحبت مى کنند، او را در مقام پدرى قرار مى دهند او همه اشیاء و موجودات را بوجود آورد و مراقبت پدرى خود را بر همه آنها اعمال مى کند.

عدم توافق در مورد نظم جهان
هیچ توافق کلى درباره نظمى که در آن آفرینش صورت گرفت وجود ندارد. براى نمونه مردم واگوسو مى گویند خداوند در ابتدا عالم آسمان را با ستاره ها، خورشید و ماه بوجود آورد سپس زمین را خلق کرد وپس ازآن انسان (زن و شوهر)، و سرانجام گیاهان، حیوانات و سایر مخلوقات زمینى را آفرید. مردم آکان مى اندیشند که خلقت با آسمان آغاز شد و سپس زمین، رودخانه ها، آبها، گیاهان، انسان، و حیوانات پدید آمدند. تعدادى از قبایل، مانند لوزى، مند، ناندى و قبایل دیگر بر این باورند که خداوند با آفرینش انسان کار خود را تمام کرد. عموما آفرینش آسمان قبل از آفرینش زمین دانسته مى شود، اما نظم خاصى را در خلقت مخلوقات «کوچک» نمى یابیم. بسیارى از مردم مى گویند که نه تنها خدا عالم مادى را خلق کرد، بلکه همچنین قوانین طبیعت و آداب و رسوم انسانى را بنیان نهاد. مردم آشانتى معتقدند که «خداوند موجودات را به صورتى منظم آفرید» و عالم هم آهنگ و منظمى را ایجاد نمود که در آن هر کس بتواند وظایف خاص خود را انجام دهد. مردم زولو، رسم ازدواج و آداب ختنه را دستورى از جانب پروردگار مى دانند. مردم قبیله نوئر، ایلا، لوگبارا، نوبا و بسیارى قبایل دیگر معتقدند که خداوند علاوه بر خلق عالم آداب و رسوم آنان، قوانین و مقررات آنان را بنیان نهاد. هم چنین اعتقاد بر این است که خدا به فعل آفرینشگرانه خود ادامه مى دهد. براى مثال مردم توى مى گویند که «خداوند هرگز آفرینش موجودات را متوقف نمى کند» بر این باور است که او روح را بر جسم نوزادان مى فرستد. نه تنها خداوند از لحاظ مادى به امر آفرینش تداوم مى بخشد، بلکه سرنوشت موجودات بخصوص سرنوشت انسانها را نیز مقدر مى کند. مردم قبیله یوروبا مى گویند که قبل از آنکه انسانى پا به این جهان بگذارد، او در برابر خدا ایستاده تا سرنوشت خویش را برگزیده، دریافت کرده و یا به توسط خداوند براى او تعیین شود. آنان همچنین معتقدند، زمانى که خداوند کسى را خلق مى کند، او معین مى کند تا چه مدت آن شخص زندگى خواهد کرد. عقاید مشابهى درباره سرنوشت در میان اقوامى مانند ایلا، تسوانا، باکنگو، باروندى و غیره یافت مى شود.

ب ـ مشیت الهى و محافظت
نام اویمبادو این یکى از اساسى ترین باورها درباره خدا است که از سراسر آفریقا مثال هایى از آن در دست است. به شیوه هاى گوناگون خداوند وسایل معاش چیزهایى را که آفریده تامین مى کند، تا هستى آنها بتواند حفظ شود و ادامه یابد. او حیات، حاصلخیزى، باران، سلامتى و دیگر ملزومات را که براى بقاى موجودات مورد نیاز است، مهیا مى کند. خواست و مشیت او کاملا مستقل از انسان عمل مى کند، اگر چه انسان ممکن است گاهى از خداوند طلب کمک نماید و در واقع این کار را مى کند. آن گونه که برخى از قبایل نظیر آکان، آنکور، ایگبیرا مى نامند که حال در نور اجرام آسمانى است که تابش آنها نماد حضور او در جهان است. یکى از اسامى خدا در میان قوم انکور، «خورشید» است، و مردم معتقدند که خداوند خورشید را در روز و ماه را در شب روشن مى گرداند. براى اهالى ایگبیرا، خورشید نماد خیرخواهى خدا و بیان مشیت اوست. با وجود این، باران وسیعترین نشانه مورد تصدیق مشیت خداوند است. از نظر مردم آفریقا باران همواره مایه رحمت است، و تامین آن یکى از مهمترین فعالیتهاى خداست. و مثالهایى از آن در هر کجا یافت مى شود. به آن دلیل خدا در میان قبایل آکان، ایلا، نگونى، مند، تسوانا، آکامبا، تیو و بسیارى دیگر به بخشنده باران یا بخشنده آب معروف است. بعضى از این اقوام حتى مى گویند که باران آب دهان خدا است، و در جوامع آفریقایى این آب دهان وسیله انتقال برکت خداوند است، لذا اعلان رسمى دعاى برکت اغلب با انداختن آب دهان بطور آرام همراه است. آب دهان نماد کامیابى، سلامتى، شادى و رفاه مطلوب است. هم چنین بطور وسیعى اعتقاد براین است که خداوند مشیت خویش را از طریق حاصلخیزى و سلامتى انسانها، گله ها و مزارع و نیز در فراوانى فرزندان، گله ها، غذا و دیگر چیزهاى خوب نشان مى دهد. از این رو بسیارى از جوامع براى این امور دست به دعا برمى دارند. لذا مردم قبیله نوبا مراسمى را انجام مى دهند که در آن براى ازدیاد گله چنین دعا مى کنند ومى گویند: خداوندا ما گرسنه ایم. به ما گله ارزانى کن، به ما گوسفند عطا کن!
هنگامى که قربانى خود را پیشکش مى کنند مرد پیرى که اداره کننده مراسم است دست به دعا برمى دارد: خدا یا گله را فزونى بخش. گوسفندان را فزونى بخش، انسانها را فزونى بخش! قوم زولو به فرزندان خود مى آموزند که سرچشمه هستى در بالاست، و این خداست که به آدمها حیات و کامیابى عطا مى کند. هنگامى که زن بامبوتى در مى یابد که او فرزندى را باردار است، غذایى درست کرده و بخشى از آن را براى هدیه به خدا به جنگل برده و مى گوید: از کسى که (خدا) من این بچه را گرفته ام. تو اى خدا این غذا را بگیر و تناول کن. و مردم با نیارواندا، نام خدا را به نام فرزندانشان اضافه مى کنند، تا معلوم شود که فرزندان از نزد او مى آیند.

صفت حافظ بودن خدا در دیدگاه اقوام مختلف
اقوام مختلف به شیوه هاى گوناگون حافظ بودن خدا را تصدیق مى کنند. برخى مانند اهالى قبیله آبالونیا، آکان و زولو مى گویند که خدا حافظ حیات انسان است، بطورى که بدون او، انسان نابود مى شود. دیگران حافظ بودن خدا را در مقیاس کیهانى در کار مى بینند که کل عالم را سرپانگه مى دارد. از اینرو مردم قبیله بامبوتى مى گویند که اگر خدا بمیرد، کل جهان نیز نابود خواهد شد. توصیف مى کنند که به معنى «کسى است که هر چیزى را در پشتش حمل مى کند». این باور از رسم گسترده اى در آفریقا که زنان و دختران بچه ها را در پشتشان حمل مى کنند مى آید. این نام به روشنى تمام خدا را به عنوان وجودى که از مردم با علاقه و مراقبت مادران پرستارى و نگهدارى مى نماید معرفى مى کند.

شفای بیمارن در باورهای مردم آفریقا
بسیارى از جوامع معتقدند که خداوند بیماران را شفا مى دهد. به این دلیل، نیایش ها، قربانی ها، و هدایایى براى خدا از طرف شخص بیمار، نازا، و کسانى که در رنج اند داده مى شود. نمونه هاى این رسم را میان اقوام ایلا، چاگا، شیلوک و اقوام دیگر دیده مى شود. وقتى افراد شفا مى یابند، حتى اگر عاملین پزشکى نقشى در آن داشته باشند، آن را به خداوند نسبت مى دهند. شکر خدا بجا آورده مى شود و کمک او مورد قبول واقع مى گردد. براى مثال مردم قبیله آکامبا پس از بهبودى از بیمارى خطرناک مى گویند: «آه اگر کمک خدا نبود، من (او) الان مرده بودم!» عقاید مشابهى در ارتباط با عمل نجات بخش خداوند بیان مى شود. مردم خلاصى جستن از بیمارى یا خطر را نتیجه کمک خداوند به حساب مى آورند. براى مثال، مردم قبیله ایلا، خدا را نجات دهنده کسانى که به بیمارى گرفتارند توصیف مى کند مردم آبالوییا از جمله نامهاى دیگر خدا را وله را دارند که به معنى «نجات دهنده وجود دارد» است. از اینرو، خداوند درگیر امور نوع بشر است، و مردم این درگیرى را بصورت تداوم عمل آفرینش، حفظ، تدارک، نگهبانى، پرورش، و شفا بخشیدن و نجات دادن او تجربه مى کنند. اکثر این افعال در سطح واقعى و مادى هستى و با اشاره خاصى به حیات انسان صورت مى گیرد. (ادامه دارد...)