دیدگاه محدثان درباره‌‌ جاودانگی عذاب

1 ـ عدم خلود اهل ایمان در آتش

دسته ای از روایات، عذاب را جز بر کافران جاودانه نمی داند؛ چنان که ابن ابی عمیر از حضرت موسی بن جعفر (ع) نقل می کند: «لایخلد الله فى النار إلا أهل الکفر و الجحود و أهل الضلال و الشرک، و من اجتنب الکبائر من المؤمنین لم یسأل عن الصغایر. قال الله تبارک و تعالی: "إن تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفر عنکم سیئاتکم وندخلکم مدخلا کریما" قال: فقلت له: یا بن رسول الله فالشفاعة لمن تجب من المذنبین؟ فقال: "حدثنى أبى عن ابائه عن على (ع) قال: سمعت رسول الله (ص) یقول: "إنما شفاعتى لأهل الکبائر من أمتى فأما المحسنون منهم فما علیهم من سبیل؛ خدا در آتش جز اهل کفر و انکار را جاودان نمی سازد؛ یعنی کافران و مشرکان جاودانه معذبند و آن کس که از گناهان بزرگ دوری جوید از گناهان کوچک مورد سؤال قرار نمی گیرد. ابن ابی عمیر گوید: از آن حضرت پرسیدم شفاعت از آن چه گروهی از گنه کاران است؟ فرمود: پدرم از پدرانش نقل کرده که پیامبر (ص) فرمود: شفاعت من در حق مرتکبان گناهان بزرگ از امتم خواهد بود. اما نیکوکاران مشکلی نخواهند داشت.»
ابن عباس می گوید: پیامبر اکرم (ص) فرمود: «و الذى بعثنى بالحق بشیرا ونذیرا لایعذب الله بالنار موحدا أبدا، وإن أهل التوحید یشفعون فیشفعون؛ سوگند به کسی که مرا بشیر و نذیر (نوید و بیم دهنده) برانگیخت، خداوند هیچ یکتاپرست و موحدی را به آتش جاودان دوزخ عذاب نخواهد کرد. همانا اهل توحید، از حق شفاعت برخوردار می شوند به طوری که می توانند شفیع دیگران شوند آنگاه شفاعت می کنند. البته شفاع آنان پذیرفته خواهد شد.»
امام صادق (ع) فرمود: «لایدخل الجنة من فى قلبه مثقال حبة من خردل من کبر، و لایدخل النار من فى قلبه مثقال حبة من خردل من إیمان. فاسترجعت، فقال: ما لک تسترجع؟ فقلت: لما أسمع منک، فقال: لیس حیث تذهب، إنما أعنى الجحود، إنما هو الجحود؛ کسی که به اندازه یک خردل (اسپند) کبر در قلبش باشد داخل بهشت نمی شود و کسی که به مقدار یک خردل ایمان داشته باشد داخل آتش نمی شود.» راوی گوید گفتم: «إنا لله و إنا إلیه راجعون؛ ما از آن خدا هستيم و به سوى او باز مى‏ گرديم.» (بقره/ 156) امام صادق (ع) پرسید: «برای چه این کلمه را بر زبان جاری کردی؟» عرض کردم: «برای آنچه از شما می شنوم.» فرمود: «راه درست نرفتی (و از کبر معنای صحیح برداشت نکردی). مقصودم همان انکار بود. کبر همان انکار و کفر است. کسی که به مقدار خردل انکار در دل او باشد وارد بهشت نمی شود اما آیا دائما در دوزخ است یا مقداری در خارج آن به سر می برد محتاج به دلیل دیگر است البته اگر محرومیت از بهشت را عذاب بدانیم چنین عذابی برای او دائمی است.»

2ـ نجات دوستان خاندان ولایت

برخی روایات دلالت دارد که دوستان خاندان ولایت علی (ع) و خاندان او در عذاب ابد نخواهند بود و دشمنان ایشان از عذاب جاودان نجات نخواهند یافت.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «إن ولایة على حسنة لاتضر معها شىء من السیئات وإن جلت إلا مایصیب أهلها من التطهیر منها بمحن الدنیا وببعض العذاب فى الاخرة إلی أن ینجوا منها بشفاعة موالیهم الطیبین الطاهرین، وإن ولایة أضداد على (ع) و مخالفة على (ع) سیئة لاتنفع معها شىء إلا ما ینفعهم بطاعاتهم فى الدنیا بالنعم و الصحة و السعة فیردوا الاخرة و لایکون لهم إلا دائم العذاب. ثم قال: إن من جحد ولایة على (ع) لایری بعینه الجنة أبدا؛ همانا ولایت علی (ع) نیکی و خیری است که با وجود آن هیچ گناهی هر چند بزرگ باشد زیان نمی رساند، و اگر ولی اهل بیت (ع) به گناه مبتلا شد با برخی از گرفتاری های دنیا که به او می رسد، و به سبب پاره ای از عذاب های اخروی تطهیر می شود تا به شفاعت سروران طیب و طاهر از گناهان نجات کامل یابند، و همانا دوستی و قبول رهبری دشمنان علی (ع) و مخالفت با او (ع) گناهی است که چیزی با آن نمی تواند نافع باشد و تنها سودی که به خاطر طاعت هایشان در دنیا بهره آنها می شود این است که از نعمت های ظاهری و رفاه، سلامتی، و گسترش زندگی برخوردار می شوند، ولی چون وارد صحنه ی آخرت شدند برای آنان جز عذاب جاودان نخواهد بود.»
میسره گوید: امام رضا (ع) فرمود: «و الله لایری فى النار منکم إثنان أبدا، والله ولا واحد؛ به خدا سوگند از شما شیعیان دو نفر در آتش دیده نخواهد شد، به خدا سوگند حتی یک نفر هم دیده نخواهد شد.»
امام صادق (ع) در چند حدیث دیگر گام را فراتر گذاشته می فرماید: «أما والله لایدخل النار منکم إثنان، لا و الله و لا واحد؛ به خدا سوگند هرگز دو نفر بلکه حتی یک نفر از شما شیعیان، داخل آتش نخواهد شد.»
اشاره: لازم است عنایت شود که در استنباط مطلب مهم عقلی از احادیث بعد از احراز سند معتبر و ارجاع مطلق به مقید و عام به خاص و متشابه به محکم و سایر ضوابط علم حدیث باید بر خطوط کلی قرآن و سنت قطعی عرضه شود و از آن جهت که مطلب مزبور صبغه ی عقلی دارد باید از فتاوای عقل که محصول برهان قطعی است غفلت نشود، تا از عصاره ی جمع بندی شده ادله معتبر عقلی و نقلی مطلبی استنباط گردد.

3ـ عذاب جاودان

دسته ای از روایات عذاب جاودان را در حق گروه یا گروه هایی این گونه ثابت می کند:
1 ـ امام صادق (ع) در تفسیر آیه ی «بلی من کسب سیئة و أحاطت به خطیئته؛ آرى كسى كه بدى به دست آورد و گناهش او را در ميان گيرد پس چنين كسانى اهل آتشند.» (بقره/ 81) فرمود: «این در وقتی است که امامت امیرالمؤمنین (ع) را انکارکند.» «فأولئک أصحاب النارهم فیها خالدون؛ آنان همدم آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.» (رعد/ 5)
2 ـ امام باقر (ع) فرمود: «یا أبا بصیر إن أعداء على هم الخالدون فى النار لاتدرکهم الشفاعة؛ ای ابوبصیر، دشمنان علی (ناصبی ها) همان کسانی هستند که همیشه در دوزخ خواهند بود و مورد شفاعت قرار نمی گیرند.»
3 ـ «فیما کتب الرضا (ع) للمأمون من محض الإسلام: إن الله لایدخل النار مؤمنا وقد وعده الجنة، ولایخرج من النار کافرا وقد أوعده النار والخلود فیها، ومذنبو أهل التوحید یدخلون النار ویخرجون منها والشفاعة جائزة لهم؛ امام رضا (ع) در نوشته ی خود به مأمون می فرماید: خداوند هیچ مؤمنی را وارد آتش نمی کند در حالی که به او وعده ی بهشت داده است، و هیچ کافری را از آتش خارج نمی کند در حالی که به او وعید آتش و همیشه بودن در آن را داده است. اما گنه کاران اهل توحید در آتش داخل شده و از آن خارج می شوند و شفاعت در حق آنان روا است.»
4 ـ منصور بن حازم گوید: «از امام صادق (ع) درباره ی آیه ی «و ما هم بخارجین من النار؛ آنان که هیچ گاه از آتش خارج نخواهند شد.» (بقره/ 167) پرسیدم. فرمود: "أعداء على (ع) هم المخلدون فى النار أبد الآبدین ودهر الداهرین؛ دشمنان علی (ع) (ناصبیان) همان کسانی هستند که در آتش ابدی جاودان خواهند بود و همواره خواهند سوخت."»
5 ـ پیشوایان ستم پیشه و پیروان آنان نیز در عذاب جاودان خواهند بود. چنان که در حدیثی چنین آمده است: «جابر از امام صادق (ع) درباره ی آیه ی «و ما هم بخارجین من النار» پرسید امام صادق (ع) فرمود: «پدرم امام باقر (ع) فرمود: "هم والله یا جابر أئمة الظلم وأتباعهم؛ اینان به خدا سوگند ای جابر پیشوایان ستم و پیروانشان هستند که از آتش دوزخ بیرون نخواهند آمد."»
تذکر: حکم نهایی درباره معذبین ابدی بدون جمع بندی نهایی بین همه ادله عقلی و نقلی معتبر نخواهد بود.

4ـ خروج از دوزخ

دسته ای از روایات دلالت دارد کسانی سرانجام از دوزخ نجات می یابند.
1 ـ محمدبن مسلم گوید: «درباره ی سرنوشت پایانی دوزخیان از امام صادق (ع) پرسیدم. فرمود: "پدرم، امام باقر (ع) می فرمود: یخرجون منها فینتهى بهم إلی عین عند باب الجنة تسمی عین الحیوان فینضح علیهم من ماءها، فینبتون کما تنبت الزرع، تنبت لحومهم و جلودهم و شعورهم؛ از دوزخ خارج می شوند و آنان را نزد چشمه ای به نام "حیوان" که نزدیک در بهشت قرار دارد خواهند برد و از آب آن به ایشان ریخته در این وقت چون رویش گیاه، گوشت، پوست و موهایشان می روید و وارد بهشت می شوند."»
2 ـ در حدیث دیگری به همین مضمون آمده: امام باقر (ع) فرمود: «إن ناسا یخرجون من النار.»
3 ـ امام باقر (ع) در حدیثی می فرماید: «إن آخر من یخرج من النار لرجل یقال له همام، ینادى فیها عمرا: یا حنان یا منان؛ آخرین فردی که از آتش خارج می شود مردی است به نام "همام" که یک عمر در آتش ندا می کند: "یا حنان یا منان".»
محدثان مسلمان بین دسته های مختلف روایات یاد شده جمع کرده و هر کدام به نظر خود تفسیری همساز و هماهنگ از آنها ارائه داده اند البته برخی از آن آراء، مشترک بین افراد یا گروه های فراوان است.

دیدگاه علامه مجلسی درباره خلود دوزخ

علامه مجلسی در مقام جمع میان روایات یاد شده بر این باورند که: «بدان که آنچه از جمع بین آیات و روایات به دست می آید آن است که هر کافر منکری که ضروری ای از ضروریات دین اسلام را إنکار کند، در آتش مخلد خواهد بود و عذاب او به هیچ وجه تخفیف نمی پذیرد مگر مستضعفین که در عقل و فهم کوتاه باشند، و یا آن کسی که حجت بر او تمام نشده باشد؛ به شرط آنکه در تفحص و تجسس از حقیقت کوتاهی و تقصیر نکرده باشد و از نظر و بینش دریغ ننموده باشد و در این صورت محتمل است که او از زمره مرجون لامر الله بوده باشد، همچنانکه تحقیق آن در کتاب ایمان و کفر خواهد آمد. و اما غیر از طائفه شیعه امامیه، چه مخالفین ما در امر امامت و چه سائر طوائف شیعه که اثنا عشری نباشند، اگر چیزی از ضروریات دین اسلام را انکار نکنند، به دو گروه تقسیم می شوند:
گروه اول: آن متعصبان و معاندان و منکرانی هستند که حجت بر آنها تمام شده و قبول ولایت و امامت را نکرده اند، ایشان در آتش دوزخ می روند و در آنجا به طور خلود و همیشگی می مانند.
گروه دوم: مستضعفین از آنها هستند، و ایشان کسانی هستند که به طور کلی یا عقل های آنها ضعیف است و به تنهائی قدرت بر تشخیص حق ندارند، مثل زنهای غیر قادر از تفحص و عاجز از تجسس و مثل افراد بلیه و کوتاه فکر و امثال اینها؛ و یا کسانی که فحص کرده اند ولی حق بر آنها آشکارا نشده و حجت إلهیه تمام نشده است، و در زمان فترت و عدم دسترسی به امام از دنیا رحلت کرده اند؛ و یا کسانی هستند که در جائی قرار گرفته اند که اصلا خبر به آنها نمی رسد، و به واسطه دوری و بعد و انقطاع از مردم دیگر، حجت بر آنها تمام نشده است.
این دسته مرجون لامر الله هستند، یعنی کارشان به امر خدا واگذار شده است؛ و در این صورت خداوند (بر حسب امتحان عقلی، و أعمال فطری که در دنیا انجام داده اند) یا ایشان را عذاب می کند، و یا آنکه از آنها می گذرد و مورد مغفرت و رحمت خود قرار می دهد. و بنابراین، برای ایشان امید نجات از آتش هست.
اما گناهکاران به گناهان کبیره از طائفه شیعه امامیه، حکمشان در بین جمیع علماء امامیه آن است که مخلد و جاودان در آتش نمی مانند؛ و اما آیا در آتش داخل می شوند و سپس بیرون می آیند، و یا آنکه اصلا داخل نمی شوند، روایات وارده در این باب جدا مختلف است؛ و مقتضای جمع بین این دسته از روایات آن است که بگوئیم احتمال دارد که داخل شوند و سپس بیرون آیند. و این گناهکاران از زمره کسانی نیستند که روایات درباره آنها وارد شده است که شیعه و مؤمن داخل آتش نمی رود، زیرا که در بسیاری از روایات دیگر وارد شده است که: «إن الشیعة من شایع علیا فی أعماله؛ شیعه آن کسی است که در اعمال خود از علی پیروی و مشایعت نموده است.» و نیز در بسیاری از روایات وارد شده است که ایمان از گفتار و کردار مرکب است ولیکن در أخبار بسیاری وارد شده است که قبل از دخول در آتش، شفاعت شامل حال آنان می گردد. باری، در این مبهم گذاردن مطلب، حکمت هائی است که بر صاحبان بصیرت مخفی نیست.»
این کلام مجلسی شرح و تفصیل کلام صدوق در «عقائد» است، زیرا که او فرموده است: ‎ «اعتقاد ما درباره آتش قیامت این است که آن، خانه پستی و مذلت و خانه انتقام از اهل کفر و عصیان است؛ و در آن به طور جاودان و مخلد نمی مانند مگر اهل کفر و شرک، و اما گناهکاران از اهل توحید، از آن آتش به واسطه رحمتی که به آنها می رسد و شفاعتی که نائل می شوند، خارج می گردند.»