رساله بیست باب در معرفت اسطرلاب

اسطرلاب یکی از آلات علمی دوران گذشته است که از روزگار پیش منجمان از برای ستاره شناسی و پیدا کردن افق و اوقات صبح و شام و دوری و نزدیکی کواکب و ارتفاع آفتاب و تعیین بلندی کوه ها و عرض رودخانه ها و طول و عرض بلاد و اکثر اعمال نجومی به کار می برده اند.
این رساله یکی از آثار و تألیفات خواجه نصیرالدین طوسی است، رساله کوچکی است به فارسی در معرفت اسطرلاب و طریق عمل به آن. نام بیست باب اسمی نیست که مؤلف خود بر آن نهاده باشد لیکن چون آن را به بیست باب مرتب کرده به این جهت به بیست باب مشهور گشته است.
مؤلف الذریعه نوشته است که بیست باب را خواجه از کتاب بزرگی که به نام صد باب در اصطرلاب تألیف کرده بود مختصر کرده است و چون مؤلف در تحریر قواعد این علم در این رساله نوعی اختصار به کار برده و بر ذکر اصول و مهمات مسائل اکتفا فرموده از این جهت عده بسیاری از دانشمندان به شرح و تفسیر آن پرداخته و مشکلات آن را توضیح داده اند:
1. مفتاح بیست باب اسطرلاب از مولی محمد مشتهر به کیاء جرجانی
2. مطلع الانوار شرح بیست باب اسطرلاب از فصیح بن عبدالکریم بسطامی
3. و مهمترین شرح، شرح نظام الدین ملا عبدالعلی بن محمد بن حسین بیرجندی است.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل 20 باب به شرح زیر است:
1. باب اول در القاب آلات و خطوط و دوابر اسطرلاب
2. باب دوم در معرفت ارتفاع گرفتن از آفتاب و ستاره
3. باب سوم در معرفت طالع از ارتفاع
4. باب چهارم در معرفت ارتفاع از طالع
5. باب پنجم در معرفت دائر و ساعات مستویه و معوجه و اجزاء ساعات
6. باب ششم در معرفت میل آفتاب و غایت ارتفاع او و بعد کوکب
7. باب هفتم در معرفت مطالع بروج به خط استواء بلد و درجات ممر
8. باب هشتم در معرفت خانهای دوازده گانه
9. باب نهم در معرفت ساعات صبح و شفق
10. باب دهم در معرفت ظل از ارتفاع و ارتفاع از ظل
11. باب یازدهم در معرفت طالع سال مستقبل از طالع سال ماضی
12. باب دوازدهم در معرفت عرض بلد و تحقیق آن
13. باب سیزدهم در معرفت طالع وقت در شهری که آن را صفیحه نباشد
14. باب چهاردهم در معرفت ارتفاع قطب فلک البروج
15. باب پانزدهم در معرفت سمت از ارتفاع و ارتفاع از سمت
16. باب شانزدهم در معرفت تقویم آفتاب
17. باب هفدهم در معرفت بالای اشخاص هر نفع از زمین و پهنای رودها
18. باب هجدهم در معرفت عمل کردن بر صفیحه آفاقی
19. باب نوزدهم در معرفت راستی و کژی اسطرلاب
20. باب بیستم در معرفت ستاره چند که بر اسطرلاب ها نقش کنند.