عوامل تکفیر؛ ایمان و عمل صالح

هنگامی که پروردگار همه افراد بشر را از اولین و آخرین در صحنه قیامت گرد هم خواهد آورد روزى است که غبن هر یک از افراد بشر ظاهر و آشکار می شود که در دنیا اعمال صالحى که به جا آورده چه نتیجه و اجر و ثوابى عاید او شده است و هم چنین کفار که دوره زندگى و فرصت خود را از دست داده فریفته شده جز خسارت و ضرر و عقوبت همیشگى براى خود آماده ننموده است از جمله وقایع روز قیامت آن است که غبن و مغبون بودن هر فردى از اولین و آخرین در آن صحنه آشکار مى شود که در دوره زندگى و نیروها و حرکات اختیارى که بکار برده بنفع و سود خود بوده و یا به ضرر و زیان خود اقدام نموده و جز ضرر و عقوبت و پلیدى روان کسب ننموده است و تغابن ظهور غبن هر فردى در هر معامله و هر اقدامى است که در انجام فعل اختیارى بکار برده است و براى عموم بشر غبن هر فردى آشکار میشود و یا غبن هر یک از افعال براى خصوص فاعل آشکار میشود. روز قیامت غبن و فریفتگى هر فردى براى خود آشکار مى شود که افعال اختیارى او به نفع و سود خود بوده و یا به ضرر و زیان خود عقوبت براى خود آماده نموده است و نسبت به هر یک از افعال و حرکات ارادى خود چه قدر و چه اندازه ضرر و زیان عاید خود شده است و هر فردى از بشر درباره هر یک از افعال اختیارى چه نفع و سودى عاید او شده و یا چه ضرر و زیانى از هر عمل اختیارى و گناه گریبانگیر او شده است. بیگانگان چه بر حسب عقیده کفر و شرک و چه بر حسب هر یک از افعال اختیارى غبن آنان ظاهر و آشکار خواهد شد و سیرت ننگین خود را مشاهده خواهند نمود و فساق و تبهکاران از اهل ایمان نیز غبن آنان درباره هر یک از گناهان آنان آشکار شده سبب تأثر خاطر آنان خواهد بود. کسی چه می داند، شاید اهل ایمان پرهیزکار نیز که می توانستند سعى بیشترى مبذول دارند و به مقام بالاترى از ایمان و اعمال صالحه نایل شوند به همان قدر غبن آنان مورد مشاهده آنان گردد و این حالت تأثر اختصاص به صحنه قیامت دارد.
خداوند به توصیف روز قیامت پرداخته چنین مى گوید: «یوم یجمعکم لیوم الجمع؛ این بعث و نشور و حساب و جزا در روزى خواهد بود که شما را در آن روز اجتماع، گردآورى مى کند» (تغابن/ 9). آرى یکى از نامهاى قیامت «لیوم الجمع» است که در آیات قرآن با تعبیرهاى مختلف کرارا به آن اشاره شده است، از جمله در آیه 49-50 سوره واقعه مى خوانیم: «قل إن الأولین و الآخرین* لمجموعون إلى میقات یوم معلوم: بگو تمام اولین و آخرین* در میعاد روز معینى جمع مى شوند» و از آن به خوبى استفاده مى شود که رستاخیز همه انسانها در یک روز است. سپس مى افزاید: «ذلک یوم التغابن؛ آن روز، روز تغابن است» (تغابن/ 9). روزى است که غابن (برنده) و مغبون (بازنده) شناخته مى شوند، روزى که روشن مى شود چه کسانى در تجارت خود در عالم دنیا گرفتار غبن و زیان و خسران شده اند؟ روزى است که جهنمیان جایگاه خالى خود را در بهشت مى بینند، و تاسف مى خورند، و بهشتیان جاى خالى خود را در دوزخ مى بینند و خوشحال مى شوند، زیرا در حدیث آمده است که هر انسانى جایگاهى در بهشت، و جایگاهى در دوزخ دارد، هر گاه به بهشت برود جایگاه دوزخیش به دوزخیان واگذار مى شود، و هر گاه به جهنم برود جایگاه بهشتیش به بهشتیان و تعبیر به ارث در آیات قرآن در این مورد احتمالا ناظر به همین مطلب است. به این ترتیب یکى دیگر از نامهاى قیامت «یوم التغابن» روز ظهور غبن هاست.
سپس به بیان حال مؤمنان در آن روز پرداخته مى افزاید: «و من یؤمن بالله و یعمل صالحا یکفر عنه سیئاته و یدخله جنات تجری من تحتها الأنهار خالدین فیها أبدا ذلک الفوز العظیم؛ کسى که ایمان به خدا آورد و عمل صالح انجام دهد، خداوند سیئات او را مى پوشاند و از بین مى برد، و او را در باغهایى از بهشت وارد مى کند که از زیر درختانش نهرها جارى است، جاودانه تا ابد در آن مى مانند، و این پیروزى بزرگى است» (تغابن/ 9). به این ترتیب هنگامى که دو شرط اصلى، یعنى ایمان و عمل صالح، حاصل شود، این مواهب عظیم، پشت سر آن خواهد بود: بخشودگى گناهان که بیش از همه چیز فکر انسان را به خود مشغول مى دارد، و بعد از پاک شدن از گناه ورود به بهشت جاودان، و نیل به فوز عظیم. بنابراین همه چیز بر محور ایمان و عمل صالح دور مى زند و سرمایه هاى اصلى همین ها است، اینها کسانى هستند که در آن «یوم التغابن» نه تنها مغبون نیستند، بلکه به پیروزى بزرگ و فوز عظیم رسیده اند.
اهل ایمان به اصول توحید و تقوى که وظایف دینى را اداء نماید پروردگار بر او منت خواهد گذارد گناهان او را محو خواهد فرمود و او را به فضل خود در بهشت جوار رحمت که آبها از هر سو جریان دارد سکونت خواهد داد گفته شده که آیه تفسیر می نماید «یوم التغابن» را که در آیه متصله است به این که اهل ایمان و تقوى که داراى اعمال صالحه بوده پروردگار گناهان آنان را ستر و عفو فرماید و غبن آنان را تدارک بخشد و فقط ظهور غبن درباره گناهکاران از اهل ایمان است که تا حدى غبن آنان ظاهر می شود. و هم چنین بیگانگان که غبن آنان بطور حتم فاحش و همیشگى است. سعادت بشر در ایمان به اصول توحید و نیروى خویشتندارى از گناهان و تحکیم رابطه عبودیت با ساحت کبریائى است و سبب صفاء و نورانیت روح مى شود این یگانه فوز و رستگارى است براى بشر با اینکه مراتب و درجات بى شمار به شماره اهل ایمان و دانشجویان مکتب قرآن خواهد داشت هر یک بمقام و درجه اى از فوز و رستگارى نائل خواهند شد.
در تفسیر برهان از ابن بابویه به سندى از حفص بن غیاث از امام صادق (ع) روایت نموده فرمود: «یوم التلاق» روزى است که فرشتگان و بشر ملاقات خواهند نمود و مفاد «یوم التناد» روزى است که اهل آتش دوزخیان فریاد بر آورند و اهل بهشت را ندا کنند و بگویند از آبهاى بهشت و نعمتهاى خود قدرى بما ارزانى فرمائید و نیز مفاد «یوم التغابن» روزى است که غبن اهل بهشت ظاهر می شود که اهل دوزخ را مغبون نموده و منازل آنان را تصرف نموده اند». محتمل است مراد ظهور نفع و سود براى اهل بهشت باشد و غبن و ضرر براى اهل دوزخ و یوم الحسره روزى است که در صحنه قیامت موت و مرگ ذبح می شود. از ابى هریره از رسول اکرم (ص) روایت شده که میفرمود کسى وارد بهشت نخواهد شد جز اینکه جایگاه او در دوزخ به او ارائه خواهد شد جایگاهى که چنانچه کافر و یا گناهکار بود در آن مکان از دوزخ باید سکونت نماید به منظور اینکه زیاده شکر کند و از فضل پروردگار سپاسگزارد بالاخره درباره اهل بهشت نفع آنان ظاهر مى شود. و هم چنین کسى وارد دوزخ نمى شود جز اینکه مکان او در بهشت در صورتى که اهل ایمان و تقوى بود به او ارائه مى شود به منظور اینکه حسرت و اندوه او زیاده گردد و غبن ضرر آنان آشکار شود. در تفسیر مجمع از رسول (ص) روایت نموده میفرمود براى هر یک از افراد بشر دو منزل بطور اقتضاء آماده شده است منزلى در بهشت و منزل دیگر در قطب دیگر دوزخ چنانچه کسى بمیرد و اهل دوزخ باشد سعادتمندان اهل ایمان منزل او را به وراثت مى برند.