آزمایش وجدان

اگر بخواهیم وجدان را که میزان سنجش است آزمایش کنیم، به دو صورت می توان این آزمایش را انجام داد:
1- آزمایش وجدان دیگران. این آزمایش مانند آزمایش تعقل و اراده دیگران، سهل و آسان انجام می گیرد، و آثار و نمودهای واضحی که گفتار و کردار دیگران جلوه می کند، وسیله معرفت به طرز فعالیت وجدانی آن ها بوده باشند.
2- آزمایش وجدان خودمان. در این صورت آزمایش کننده کیست؟
ممکن است گفته شود، آزمایش کننده وجدان، عقل است این جواب با نظر به اینکه عقل، چنان که مشاهدات خارجی را با قوانین و اصول قبلی که فرا گرفته است بررسی می کند. به عنوان مثال: ما می دانیم که یخ در گرمای تابستان، سریعا ذوب می گردد. حال اگر جسم شفافی را با فاصله اندکی دیده و احتمال بدهیم که این جسم یک قطعه یخ بوده و مدت طولانی در زیر آفتاب مانده است، با این احتمال، وجود ذوب یخ را با آن معرفت قبلی، منفی می سازیم.
همچنین عقل می تواند در صورت بی طرفی، فعالیت وجدان را تحت نظر گرفته، ضعف و قوت و وجود و عدم آن را با آثار خارجی درک نموده و حکم صادر کند ولی اگر بررسی کننده، عقل معمولی بوده باشد که از سودجویی شخصی در امان نیست، در آن صورت آزمایش کننده وجدان، عقل نخواهد بود. زیرا وجدان با این گونه قضاوت عقلانی معمولی که همه چیز را از دیدگاه نفع شخصی می بیند، در مبارزه می باشد. پس باید بگوییم: بررسی کننده و آزمایش کننده، خود وجدان خواهد بود، یعنی وجدان است که خود وجدان را آزمایش می نماید و اگر نتوانستیم چنین بررسی را تصور نماییم، بایستی یک نیروی مافوق وجدان تصور کنیم تا بتواند آزمایش مزبور را انجام بدهد.