حقوق ویژه اعضای خانواده جهانی

قرآن کریم خانواده جهانی را به سه بخش تقسیم می کند. سه عضو این خانواده عبارتند از: مسلمانان، موحدان غیر مسلمان و ملحدان. اکنون خانواده جهانی دارای این هر سه عضو است و قرآن برای همه آنها پیامی ویژه دارد و حقوقی خاص برایشان قائل است. در همان عصر بعثت هم خداوند دو اصل را در اختیار پیامبر گرامی نهاد تا بتواند با آنها امور این اعضا را تدبیر سازد. آن دو اصل در این آیه کریمه قرآن آمده اند: «یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئا و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله؛ ای موحدان غیر مسلمان! این اصل مشترک میان ما و خویش را بپذیرید که جز خدا را نپرستیم و به او شرک نورزیم و برخی از ما دیگری را پروردگار خود، به جز خدا، نپنداریم.»
یک بخش از این آیه اصل مشترک میان همه موحدان را بیان می کند؛ و بخش دیگر اصل مشترک بین همه انسان ها را بازگو می نماید. گرچه ظاهر همه آیه مزبور مربوط به اهل کتاب می باشد، به موحدان پیام می دهد که جز خدا را نپرستند و به او شرک نورزند. اما همه انسان ها و از جمله ملحدان، را دعوت می کند که از میان خود، یک یا جند تن را به پروردگاری بر نگزینند.
قرآن، همانگونه که برای این هر سه عضو پیام ویژه دارد، به مسلمانان نیز دستور می دهد که حقوق خاص آن دو عضو دیگر را محترم شمارند. حتی داد ورزی نسبت به ملحدان را تشویق می کند: «لا ینهیکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطین؛ خداوند شما را باز نمی دارد که دادگری و نیکی کنید نسبت به آنها که با شما نبرد دینی نکرده اند و از خانه هاتان بیرونتان نرانده اند. به راستی خداوند دادگران را دوست دارد.»
اصولا دستور بنیادین اسلام این است که مسلمانان نسبت به خانواده جهانی به چشم احترام و وفا بنگرند و تنها به کسانی پشت کنند که آنان را زیر فشار سیاسی و اجتماعی قرار داده اند. امام کاظم (ع) فرموده است: «احسن مجالسه من جالسته و لو کان یهودیا؛ با هر کس همنشین شدی، حق همنشینی را رعایت کن، حتی اگر وی یهودی باشد.»
به همین دلیل، در زمینه رفتار سیاسی نیز مسلمانان تعلیم یافته اند که هرگز پیمان شکنی نکنند و تا زمانی که طرف دیگر بر عهد خود پایدار است، آنان نیز عهد خویش را محترم شمارند: «فمال استقاموا لکم فاستقیموا لهم؛ تا زمانی که آنان به پیمانشان وفادارند، شما نیز وفادار باشید.»
همچنین قرآن کریم به ما دستور داده است که نسبت به همه انسان ها رفتار نیکو داشته باشیم: «قولوا للناس حسنا؛ با مردم رفتار نیکو داشته باشید.»
پیداست که این دستور، ویژه رفتار با مسلمانان نیست، بلکه هر سه عضو خانواده جهانی را در بر می گیرد. گفتنی است که در این آیه، «قول» نه به معنای گفتار، بلکه به معنای عمل و شیوه است. در نمونه های دیگر نیز نظیر این کاربرد دیده می شود. مثلا هنگامی که کافران به پیامبر (ص) گفتند: «قول خویش را دگرگون ساز»، قصدشان آن بود که شیوه و آیینش را تغییر دهد. شبیه این کاربرد در واژه های دیگر نیز مشهود است. مثلا هنگامی که رد فقه، از حرمت خوردن مال دیگران سخن می رود، همه استفاده های ناروا از مال دیگران را شامل می شود، خواه به شکل خوردن باشد و خواه آشامیدن یا سکنی گزیدن و... نیز آنگاه که قرآن می فرماید: «کارهایی که رهاورد دستان شماست»، مراد همه کردارهای انسان است، چه با دست و چه با چشم و گوش و...
از آیات دیگری که ما را به رعایت حقوق اعضای خانواده جهانی دعوت می کند، این کریمه بسیار جامع و ارجمند است که بر زبان سه پیامبر رفته و سه بار در قرآن کریم آمده است: «لا تبخسوا الناس اشیاءهم؛ چیزهای مردم را از ایشان کم مگذارید.»
این سخن از زمان حضرت شعیب (ع) رواج یافته و از آن هنگام تا کنون همواره در شرایع الهی مطرح بوده است. البته شعیب نیز رهاوردهای خویش را از مکتب حضرت ابراهیم (ع) فرا گرفته. ابراهیم نیز خود از پاسداران و ادامه دهندگان حرکت حضرت نوح (ع) بود: «ان من شیعته لابراهیم؛ ابراهیم از پیروان نوح بود.»
پس این سخن بنیادین از آن همه مکاتب الهی بوده است. در فهم این پیام باید به جامعیت و فراگیری آن عنایت داشت. این آیه در بردارنده همه شئون زندگی مردم، از هر آیین و نژاد است که کم فروشی، گران فروشی، فروگذاری در تدریس و تألیف و تحقیق، کم دقتی در انجام امور خدماتی و اجتماعی، سهل انگاری در قضاوت و دادگری و جز آنها، همه در گستره «بخس» جای دارند و حکم حرمت، همه را فرا می گیرد. مثلا آنگاه که یک مسلمان و یک ملحد به دادگاه پای می نهند، قاضی وظیفه دارد که در رعایت عدل میان آنان فرق نگذارد و اگر چنین کند، «بخس شیء» کرده است. از این رو قرآن کریم دستور داده است که قضای عادلانه نسبت به همه مردم، و نه تنها مسلمانان یا موحدان، جاری گردد: «و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل؛ آنگاه که میان مردم فضا و داوری می کنید، باید عدل را رعایت کنید.»
ملاک و محور این عدل ورزیدن آن است که یک مسلمان خواست و رأی خود را در قضا دخالت ندهد، بلکه تنها به فرمان خدایی چشم بدوزد که همه انسان ها را با مهر ورزی و رحمت آفریده است. از اینرو، قرآن به پیامبر (ص) فرمان می دهد که در قضاوت میان مردم -همه مردم از هر آئینی- رهنمود خدا را در نظر آورد: «لتحکم بین الناس بما اراک الله؛ تا میان مردم حکم کنی، چنان که خدا به تو نشان داده است.»