کتاب و کتابخانه، یکی از فعالیت های مسلمین در فراگیری علم

علم و فرهنگ هدف دار در اسلام؛ نمونه ای از شکوفایی است که در منطق تاریخ علم قطعی محسوب می شود؛
پی یر روسومی گوید: «هنوز سه قرن از رحلت پیامبر (ص) اسلام نگذشته بود که شهر قرطبه، دارای یک میلیون نفر جمعیت، هشتاد مدرسه عمومی، تقریبا دانشکده به اصطلاح امروزی، و نیز کتابخانه ای شامل 600 هزار مجلد کتاب به زبان عربی و زبان های علمی جهان بود.»
خانم دکتر زیگرید هونگه در گزارشی که از کم و کیف کتابخانه های جهان اسلام تنظیم نموده، می نویسد:
«1-کتابخانه رصد خانه مراغه که به وسیلة خواجه نصیر طوسی احداث شده بود، دارای 400 هزار مجلد کتاب بود.
2-کتابخانه نجف، در قرن دهم میلادی (مقارن با عصر شیخ طوسی) دارای 40 هزار جلد کتاب بود.
3-در زمان خلفای بغداد، کتابخانه یکی از امراء حاوی 100 هزار مجلد کتاب بود.
4- کتابخانه عزیزی خلیفه قاهره، دارای 000/600/1 کتاب بود که تعداد 6500 جلد آن در ریاضیات و18000 مجلد آن در زمینه فلسفه بوده است. پس از وی، زمانی که پسرش به جایش نشست، در توسعه این کتابخانه کوشش بسیار به خرج داد و در نزدیکی همان کتابخانه 18 سالن مطالعه به وجود آورد.
به این ترتیب، وزراء و رجال دولت، در جمع آوری کتاب و ایجاد کتابخانه برای استفاده دانش پژوهان، نقش بزرگی ایفا کردند. از آن جمله: مهلبی زمان وفاتش (سال 963 میلادی) کتابخانه ای با رقم 170 هزار جلد از خود به یادگار گذاشت. همکار جوان مهلبی به نام صـــاحب بن عباد تعداد 206 هزار مجلد و یکی از قضات صاحب بن عباد، بیش از 100 هزار جلد کتاب در کتابخانه خود جمع کرده بود.
در قاهره صدها کتابدار مشغول به کار بودند و دو کتابخانه آن، 000/200/2 جلد کتاب داشته است. در سال 891 میلادی، در بغداد یک صد کتابخانه وجود داشت، البته باید در نظر داشت که این ارقام تقریبی است.»
باز به نوشته هونکه:
«ابن ندیم یک فهرست ده جلدی از کتاب هایی که تا آن زمان به عربی نوشته شده بود و شامل رشته های نجوم، ریاضیات، فیزیک، شیمی و پزشکی می شد، در اختیار داشت.»
«سلطان بخارا، یکی از اطباء را به دیدن قصر خود دعوت کرد، ولی آن طبیب عذر آورد که به جابه جا کردن کتابخانه خویش مشغول است که بار 400 شتر می باشد. یکی از دانشمندان 600 صندوق کتاب در علوم مختلف از خود به جای گذاشت که هر یک از این صندوق ها را چند مرد می باید بر می داشتند.»
احتمال می رود همه این کتاب ها خطی بوده است و باید دید اسلام چه اشتیاق سوزانی برای فراگیری علم و معرفت به وجود آورده بود که چنین حرکت محیر العقولی در مسلمانان به وجود آمده بود!