بررسی قصیده بدیعیه

در تعریف «قصیده بدیعیه»، باید بگوییم: قصیده ای است که هر بیت (یا دو بیت) آن، دارای یکی از صنایع بدیع باشد (حداقل) و بنای بیت بر آن صنعت باشد و همه یا عمده صنایع در آن قصیده به نظم آمده و بیتی بدون صنعت در آن یافت نشود. این تعریف اگر از نظر «طرد» و «عکس» کامل نباشد و «حد» محسوب نگردد، باری «رسم» خواهد بود. و از اینجا اشتباه «المنجد» در تعریف «قصیده بدیعیه» دانسته می شود، البته این قصاید باید چنان ساخته شود که آوردن انواع بدیعی در ادبیات نه رونق کلام و فصاحت و انسجام آن را از میان ببرد و نه معانی و مقاصد قصیده را مشوش سازد. این است که ساختن چنین چامه ها بس دشوار است و مایه ذوقی سرشار و قدرت طبعی گران می خواهد.
اینکه در تعریف قید کردیم: «یا بیت» برای آن است که گاه برخی از بزرگان اصحاب بدیعیات یک صنعت را در دو بیت آورده اند (در عین اینکه یکی از این دو بیت صنعتی دیگر نیز دارد) مانند ابن جابر اندلسی در لف و نشر و صفی الدین حلی در قسم که جواب قسم در بیت بعد آمده است و در عین اینکه جواب قسم است، بیت «استعاره» نیز هست و به عین همین کار را اشرف الدین مقری کرده است. البته در بدیعیه مقری (در اینجا) سه بیت به هم مربوط است: بیت قسم، استعاره و حسن تخلص. و از اینجا این بحث مطرح می شود که ابیات بدیعیه باید «صالح للتجرید» باشد یعنی هر بیتی از نظر ترکیب و معنی از بیت قبل و بعد مستقل باشد. اما این نمی تواند کلیت داشته باشد، زیرا گاهی اصل در مورد، تعدد ابیات است، مانند صنعت «تشابه الاطراف» که اگر چه عزالدین موصلی در یک بیت آورده است و بسیار خوب:
اطرافک اشتبهت قولا متی تلم *** تلم فتی زائد البلوی و لم یلم
اما سید علیخان مدنی می گوید: «شیخ اشرف الدین مقری بر طریقه شیخ صفی الدین حلی رفته است، که همان طریقه در این نوع «تشابه الاطراف» اصل است. طریقه صفی الدین این است که تشابه الاطراف را در دو بیت ساخته است چون ساختن این نوع جز در دو بیت میسر نیست.» صفی الدین گفته است:
قالوا الم تدر ان الحب غایته *** سلب الخواطر و الالباب قلت لم
لم ادرقبل هو هم و الهوی حرم *** ان الظباء تحل الصید فی الحرم
این تعبیر را ابن حجت نیز دارد: «و لما کان هذا النوع لایاتی الا فی بیتین، و الشیخ غزالدین لما التزم ان یاتی شطر بمنزله بیت کامل و ادعاد لفظ القافیه فی الشطر الثانی، فجاء به فی غایه اللطف.»
با این همه در نوع موارد باید نوع بدیعی در یک بیت آورده شود، به ویژه در قصایدی که ملتزم به توریه اند و به اصطلاح باید بیت، صالح للتجرید باشد، چنانکه ابن حجت در ذیل نوع «تشریع» می گوید: «ولکن القوه فی ذلک و المکنه فی ملکه الادیب ان یاتی بالتشریع فی بیت واحد. و هذا هو المطلوب من نظام البیعیات لاجل الاستشهاد بابیاتهم علی فی بیتین، بطل حکم التوریه و خرشج عن شروط البدیعیات.»
از اینجاست که می بینیم صفی الدین به این اکتفا نکرده است که دو بیت تنها برای یک صنعت (تشابه الاطراف) بسازد بلکه در بیت اول از همین دو بیت، صنعت اکتفا را نیز به کار برده است. و همین گونه دیدیم که صفی الدین حلی و شرف الدین مقری بیت جواب «قسم» را بیت «استعاره» نیز قرارداده بودند.