انواع اجتهاد

اجتهاد، در واقع دو گونه است:
1- اجتهاد تقلیدی
2- اجتهاد تحقیقی
اجتهاد تقلیدی آن است که انسانی فاضل، نظریة فیلسوفی را می داند و استدلال وی را بیان می کند، و در درون یک نظریه و به سود آن به استدلال می پردازد -چنان که شأن فلسفه استدلال است- بدون نگاه نقد آمیز به آن نظریه از برون دستگاه فلسفی، یا بدون توجه به قابلیت نقد پذیری آن، چه بر مبانی خود آن فیلسوف و چه بر مبانی دیگر، یعنی کمتر کاری و توجهی به نقد نظریه دارد، نه علی المبنی و نه مبنایی و با انتقاداتی که بر نظریه شده است به روش علمی برخورد نمی کند. نمونه اینگونه برخورد با مسائل فلسفی بسیار است، مانند استدلال های غالب طرفداران فلسفه ها بر مسائل هر یک از آنها. اینگونه استدلال را می توانیم تبعی و پیروانه (تقلیدی) بنامیم.
در برابر استدلال و اجتهاد، استدلال مستقل و اجتهاد تحقیقی و استقلالی قرار دارد که هر نظریه ای را برون از فضای پذیرفته شده، مورد نظر علمی و روشمند و مستقل قرار می دهد. و قابلیت های نقدپذیری آن را می سنجد، و حجم مبانی کشفی را در آن (که حجیت آن عام نیست) از مبانی عقلی صرف جدا می کند، و برهان های نظری را از برهان اولی تمیز می دهد و به جز دقت در صورت برهان و صحت آن، در ماده برهان و صحت آن نیز می اندیشد، در این صورت، اگر آن برهان را تمام دید می پذیرد و اگر ناتمام دید نمی پذیرد، و اگر به نظریه دیگری به جای آن رسید، ابزار می دارد و مطرح می کند، مانند برخورد آقا علی حکیم با معاد مثالی و چه از این بهتر که بگوییم مانند برخورد شخص صدرالمتألهین شیرازی با نظریة «اصالت ماهیت»، که پس از سال ها اعتقاد به آن و دفاع از آن، چون آن را بنابر مشربی که بعد اختیار کرد و به مسئلة «عرفانی –فلسفی» اصالت وجود گرایش یافت، ناتمام دید تغییر مشرب داد و اصالت الوجودی گشت، چنان که در اوایل «اسفار» بدان تصریح کرده است.
یا مانند نظریه ایشان دربارة معاد جسمانی، که پس از گرایش به «اصالت وجود» و تألیف کتاب «اسفار»، اثبات «معاد مثالی» بر پایه اصول خویش و تحمل کوششی گران در این باره می نگریم که در چندین اثر مهم دیگر معاد را «عنصری» می داند نه «مثالی» و تصریح می کند به اینکه معادی که در قرآن کریم و احادیث رسیده است معاد عنصری است و آیات و روایات معادی تأویل بردار نیست و نیازی هم به تأویل ندارد، زیرا مستلزم هیچ محذوری نیست.