انسان برترین مربی خویش است

امیر المؤمنین (ع) میفرماید: خودتان از خودتان حساب بکشید پیش از آنکه از شما حساب کشیده شود، خودتان خودتان را وزن کنید و بسنجید و به سود و زیان خود برسید قبل از آنکه شما را وزن کنند و بسنجند. همه اینها ناظر به یک اصل است و آن اینکه انسان این فرق را با سایر امور تربیت پذیر دارد که مربیان خارجی برای تربیت وی کافی نیستند. هر کسی باید در خودش حالت مربی گری نسبت به خودش پیدا کند، دو شخصیت پیدا کند، از یک نظر فرمانده باشد و از یک نظر فرمان پذیر، از یک نظر پند ده باشد و از یک نظر پند پذیر، از یک نظر ملامت کن باشد و از یک نظر ملامت پذیر، از یک نظر حساب کش باشد و از نظر دیگر حساب ده.
در قرآن کریم از نفس لوامه نام برده شده است. نفس لوامه یعنی نفس ملامت کن که در مواقعی که از انسان خطایی سر می زند آدمی را تحت شکنجه و عذاب و ملامت و سرزنش قرار می دهد. هیچ کس نیست که این حقیقت را در خود احساس نکرده باشد، زیرا هیچ کس نیست که خطایی کوچک یا بزرگ مرتکب نشده باشد و هیچ کس هم نیست که وجودش از این بازپرس الهی خالی باشد. بنابراین برای همه کس اتفاق افتاده که مورد بازخواست و سؤال این محکمه الهی شده و در نتیجه خودش مورد ملامت و سرزنش و مجازات خودش واقع گشته.
این از خصوصیات بارز انسان است که در خود یک نوع دوگانگی احساس می کند، اما در واقع دوگانگی نیست، یعنی چنین نیست که در هر کسی دو روح و دو نفس باشد، یکی از آنها حاکم و دیگری محکوم، یکی پند ده و دیگری پند پذیر باشد. چیزی که هست، همان طوری که رسول اکرم فرمود: خداوند این موجود عجیب را که نامش انسان است ترکیبی قرار داده از غرایز و تمایلات مختلف و به این مناسبت در وی حالاتی شبیه دو گانگی پیدا می شود. اگر دو نفر بخواهند با یکدیگر همکاری کنند، اول با یکدیگر پیمان می بندند، بعد در خلال همکاری بر کار یکدیگر نظارت و مراقبت می کنند و در آخر سال به حساب و رسیدگی و دخل و خرج و سود و زیان می پردازند و اگر معلوم شد خوب کار کرده اند و هیچکدام مرتکب خطا و خیانتی نشده است دست یکدیگر را می فشارند و رضایت می دهند و اگر بر عکس معلوم شد که یکی از آنها قصوری کرده و لاقیدی به خرج داده یا عمدا تقصیر کرده و خیانتی مرتکب شده، آن وقت است که رگبار ملامت و تیر سرزنش و مجازات از سوی دوستش به سوی او متوجه می شود.
انسان از آن جهت که انسان است و یک نوع دو گانگی بر وجودش حکمفرماست و از آن نظر که ترکیبی است از میلها و غرایز مختلف، باید نسبت به خود همه این مراحل را طی کند، هم باید با خود عهد و قرار داد و پیمان ببندد، و هم همیشه از خود مراقبت کند و بر خود نظارت نماید و هم اینکه در آخر هر سال و بلکه هر ماه و هر هفته و هر روز از خود حساب بکشد، و هم آنکه احیانا اگر از خود خطایی مشاهده کرد خود را مورد عتاب قرار دهد. اینها همه از شئون آن مطلب است که وجود مربیان خارجی لازم است ولی کافی نیست، هر کسی باید خودش سمت مربی گری خود را داشته باشد.