تاریخچه اصطلاح انسان کامل در ادبیات و معارف اسلامی

تعبیر "انسان کامل" در ادبیات اسلامی تا قرن هفتم هجری وجود نداشته است. امروز در اروپا هم این تعبیر خیلی زیاد مطرح است ولی برای اولین بار در دنیای اسلام این تعبیر در مورد انسان به کار برده شده است. اولین کسی که در مورد انسان، تعبیر "انسان کامل" را مطرح کرد، عارف معروف، محی الدین عربی اندلسی طائی است. محی الدین عربی پدر عرفان اسلامی است، یعنی تمام عرفایی که شما از قرن هفتم به بعد در میان تمام ملل اسلامی سراغ دارید و از جمله عرفای ایرانی فارسی زبان، از شاگردان مکتب محی الدین هستند.
مولوی یکی از شاگردان مکتب محی الدین است. او با این همه عظمت، در مقابل محی الدین از نظر عرفانی چیزی نیست. محی الدین، مردی عربی نژاد از اولاد حاتم طایی، و اهل اندلس بود. همه مسافرت های او در کشورهای اسلامی بود و در شام از دنیا رفت. قبر محی الدین اندلسی شامی که به اعتبار مدفنش به او "شامی" می گویند در دمشق است.
او شاگردی به نام صدرالدین قونوی دارد که بعد از محی الدین، بزرگترین عارف شمرده می شود. اینکه عرفان اسلامی به صورت علمی، آن هم علم بسیار بسیار غامض درآمده است، محصول کار محی الدین و شروح صدرالدین قونوی است.
صدرالدین قونوی که اهل قونیه در ترکیه است، پسر زن محی الدین بود، یعنی محی الدین هم استادش بود و هم شوهر مادرش. مولوی معاصر صدرالدین قونوی است. صدرالدین در مسجدی امام جماعت بود و مولوی می رفت و به او اقتدا می کرد. افکار محی الدین به وسیله صدرالدین قونوی به مولوی انتقال پیدا کرده است.
یکی از مسائلی که این مرد طرح کرد، مسئله انسان کامل بود، ولی البته او از دیدگاه عرفان آن را طرح کرده است. مخصوصا یکی از سؤالاتی که از محمود شبستری معروف، صاحب منظومه بسیار بسیار عالی و نفیس ادبی و کم نظیر "گلشن راز" شده است در مورد انسان کامل است که او هم با دید عرفانی جواب داده است. پس اولین کسی که با لفظ "انسان کامل" این مسأله را طرح کرد و با دید خاص عرفانی، این مطلب را بیان کرد، اوست. دیگران هم انسان کامل را هر کسی از دید خود به شکلی بیان کرده اند.