مسأله تقلید از نیاکان

یکی از منشأهای خطا در ماده استدلال که بالاخص در مسائل اجتماعی مطرح می شود، مسأله تقلید است. بسیاری از مردم اینگونه اند که چیزهای مورد باور اجتماع، باورشان می شود. یعنی چیزی که در اجتماع مورد قبول قرار گرفته است و یا نسلهای گذشته آن را پذیرفته اند. صرفا به دلیل اینکه نسلهای گذشته آن را قبول کرده اند می پذیرند (این مطلب در یکی از سخنان بیکن نیز هست و آنجا که یکی از ثبت های مورد نظرش را ثبت اجتماعی یا ثبت عرضی می نامد، منظورش همین تقلیدهای کورکورانه است). قرآن می فرماید هر مسأله ای را با معیار عقل بسنجید نه اینکه هرچه نیاکان شما انجام داده اند آن را سند بدانید یا آنکه آن را بکلی طرد کنید. بسا مسائل هست که در گذشته مطرح شده و در همان موقع هم غلط بوده اما مردم آن را پذیرفته اند و بسا مسائل درست که در زمانهای دور عرضه شده اما مردم به دلیل نادانی از قبول آن خودداری کرده اند. در پذیرش این مسائل باید از عقل و اندیشه مدد گرفت نه اینکه کورکورانه به تقلید پرداخت.
قرآن اغلب پیروی از آباء و اجداد را در مقابل عقل و فکر قرار می دهد: «و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آبائنا اولو کان آبائهم لایعقلون شیئا و لایهتدون؛ و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل كرده است پيروى كنيد میگويند نه بلكه از چيزى كه پدران خود را بر آن يافته ‏ايم پيروى می‏كنيم آيا هر چند پدرانشان چيزى را درك نمیكرده و به راه صواب نمى ‏رفته ‏اند باز هم در خور پيروى هستند» (بقره/ 170) به ایشان گفته می شود از دستورات الهی پیروی کنید. می گویند آیا از روشهای پدرانمان دست برداریم؟ آیا اگر پدران و مادران شما شعور نداشتند، شما باید جریمه بی شعوری آنها را بدهید. قرآن تأکید می کند که قدمت یک اندیشه نه دلیل کهنگی و غلط بودن آن است و نه موجب صحت و درستی آن، کهنگی در امور مادی راه می یابد اما حقایق هستی هر قدر که زمان بر آنها گذشته باشد کهنه و فرسوده نمی شوند.
حقیقتی مثل: «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم؛ در حقيقت‏ خدا حال قومى را تغيير نمی‏دهد تا آنان حال خود را تغيير دهند» (رعد/ 11) تا دنیا دنیاست، پابرجا و استوار و صادق است. قرآن می گوید باید با سلاح عقل و اندیشه با مسائل روبرو شد. نباید عقیده ای درست را به دلیل آنکه دیگران انگ و برچسب به انسان می زنند رها کرد و نباید عقیده ای را به صرف تعلق داشتن به این یا آن شخصیت بزرگ و معروف پذیرفت. در هر زمینه ای باید خود به تحقیق و بررسی در مورد مسائل پرداخت. مسأله نقلید از نیاکان یا بزرگان یا صد زمانه و یا رنگ اجتماع که قرآن به شدت از آن نهی می کند نباید با مسأله تقلید از مجتهد اعلم و اعدل که در فقه مطرح می شود و امری واجب است که مبتنی بر رعایت تخصص و استفاده از دانش تخصصی است اشتباه و غلط شود.