ملا حبیب الله شریف کاشانی

ولادت
حبیب الله شریف کاشانی در سال 1262 ق. دیده به جهان گشود. پدرش آیة الله ملا علی مدد ساوجی در ساوه متولد شد و بخش عظیمی از تحصیلات خود را در قزوین و سپس کاشان گذراند. در ایام جوانی به درجه اجتهاد رسید و سپس در سال 1266 ق. از کاشان به ساوه مراجعت کرد و تا پایان عمر روشنی بخش مردمان آن دیار گردید. مادر ملا حبیب الله، دختر میرزا حبیب الله (معروف به میرزا بابای حسینی نطنزی) بود.

تحصیل
حبیب الله پس از رحلت پدرش (1270 ق.) در زادگاهش کاشان تحت سرپرستی آیة الله سید حسین کاشانی (متوفای 1296 ق.) به تحصیل علوم حوزوی همت گماشت. آن نوجوان یتیم، در پرتو تلاش و استعداد خدادادی اش و دقت و مراقبت استادش، در مدت ده سال مدارج عالی تحصیل را پشت سر نهاد و در شانزده سالگی از استادش، گواهی اجتهاد دریافت کرد. آیة الله سید حسین کاشانی که از شاگردان پدر بزرگوار ملا حبیب الله بود، نقشی بسزا در تربیت علمی و نیز امور زندگی ملا حبیب الله داشت. وی در گواهی اجتهادی که برای ملا حبیب الله نوشته چنین آورده است: «... فرزند روحانی من، عالم ربانی و عامل صمدانی، استاد زبردست، دانشمند و فقیه کامل، رستگار و رهرو راه سعادت مؤید به تأیید خداوند بی نیاز، حبیب الله فرزند مرحوم مغفور علامه زمان علی مدد که پروردگارش رحمت کناد، در بسیاری از اوقات بحث و تحقیق در علوم با من بوده و بسیاری از مباحث اصول و فقه را نزد من خوانده و بسیاری از مطالب علم کلام و علوم وابسته را از من فرا گرفته و حمد خدا را که عالم فاضل و فقیه کامل و جامع کلیه شرایط فتوا گردیده و به درجه اجتهاد نایل شده و مراتب علم و عمل، عدالت و سداد را حایز گردیده است... ».

ملا حبیب الله درباره استادش آورده است:
«... تمامی این زحماتی که او (سید حسین کاشانی) برایم متحمل شد به این سبب بود که می خواست حق شاگردی پدرم را ادا کرده باشد...». ملا حبیب الله در دوران حیات پربار خویش، برای خوشه چینی از محضر بزرگان و کسب علم و ادب از هیچ کوششی دریغ نکرد. او با مسافرت به اصفهان از محضر آیة الله میرزا محمدمهدی کلباسی استفاده فراوان برد. وی در سالهای اولیه تحصیل به تهران مسافرت و در خدمت استادان زیر کسب دانش کرد:
1. آیة الله حاج سید حسین کاشانی (متوفای 1296 ق.) مهمترین و بزرگترین استاد ملا حبیب الله بود که از زمان طفولیت در کاشان سرپرستی وی را به عهده داشت و پس از مهاجرت به تهران نیز، همچنان به تربیت علمی و دینی او پرداخت.
2. آیة الله میر محمدعلی کاشانی (متوفای 1294 ق.): او علاوه بر استادی، پدر همسر ملا حبیب الله بود.
3. شیخ محمد اصفهانی.
4. حاج ملا هادی مدرس تهرانی (متوفای 1295 ق).
5. ملا عبدالهادی تهرانی.
6. میرزا محمد اندرمانی.
7. حاج میرزا ابوالقاسم تهرانی «کلانتر» (1236 ـ 1290 ق.)

در جستجوی خورشید
این مجتهد شریف و ستاره پرفروغ کاشان، دو سال پس از دریافت اجازه اجتهاد، در سال 1281 ق. برای آستان بوسی امامان معصوم علیهم السلام و نیز استفاده از محضر دانشمد پرآوازه شیعه "شیخ مرتضی انصاری " به سوی عراق حرکت کرد. او پس از رسیدن به کربلا، خبر جانگداز رحلت شیخ انصاری را شنید و در ماتم فرو رفت. ستاره شریف کاشان با اقامت در کربلا، به محضر فقیه معروف آن دیار آیة الله مولی محمدحسین معروف به فاضل اردکانی شتافته، از خرمن فضایل او بهره می جوید. پس از چندی به نجف اشرف رفته، سر بر آستان کوی دوست امیر مؤمنان سایید و از آنجا به ایران بازگشت. ملا حبیب الله پس از رسیدن به کاشان، مجذوب آوازه علمی یکی از دانشوران گلپایگان گردید و به سوی او شتافت.
وی در این باره می گوید: «پس از مدتی درنگ تصمیم گرفتم به خدمت سرور بزرگوار، فاضل صمدانی، مرحوم ملا زین العابدین گلپایگانی برسم. چون به حضور وی رسیدم او را (در اثر بیماری) بسیار گوشه گیر یافتم، به حدی که از خانه بیرون نمی آمد و درس و بحث و قیل و قال مدرسه را رها کرده و دچار ناراحتی و ضعف چشم گردیده بود. به همین علت نتوانستم از محضر وی استفاده درسی ببرم. لیکن فواید گرانقدری از تشرف به حضورش نصیب من شد. او مرا سفارش کرد که با دنیا طلبان ترک مراوده کنم. دل را به یاد خدا مشغول دارم و خود را از عوامل مشغول کننده این جهان دور سازم و من تمامی وصایای او را پذیرفتم و آویزه گوش خود ساختم و تا امروز بر آن هستم...».
آیة الله شریف کاشانی پس از استقرار در کاشان، به رغم مشکلات موجود در آن عصر و نبود امکانات اولیه مورد نیاز، به تألیف، تدوین و تکمیل تحقیقات خود پرداخت. او همزمان با فعالیتهای نگارشی، از تدریس دانش پژوهان حوزه و ارشاد و هدایت دین باوران کاشانی غافل نبوده، در مسند عظیم مرجعیت، با انجام وظایف شرعی خویش اشتغال داشت. مسجد قدیمی «میرزا مقیم» که امروزه به نام «مسجد ملا حبیب الله شریف» معروف است یادآور تلاشهای خالصانه او و ناله های شبانه آن عارف وارسته است.

تا عرصه سیاست
آیة الله شریف کاشانی به مسائل علمی توجه و عنایت افزون داشت و از جنجال آفرینی پرهیز داشت اما با اتکاء به اصول اساسی اسلام، از حضور در صحنه های سرنوشت ساز سیاسی غافل نبود و به مقتضای زمان و به اندازه توان در امور سیاسی دخالت می کرد. نهضت مشروطه و قیام عمومی مسلمانان ایران زمین به رهبری روحانیون ظلم ستیز و دلسوز، مهمترین مسأله سیاسی دوران حیات ملا حبیب الله شریف بود. ملا عبدالرسول مدنی کاشانی ـ شاگرد و داماد آیة الله شریف ـ به دستور آیة الله شریف کاشانی، کتابی را درباره مشروطیت به نام «رساله انصافیه» به نگارش در آورد. پس از اتمام، (محرم 1328 ق.) ملا حبیب الله شریف بر آن کتاب مقدمه ای کوتاه نگاشت که قمستی از آن چنین است: «... چون «رساله انصافیه» ملاحظه شد مطابق مقصود این احقر و موافق قانون شرع انور بود».

از دیگر اسنادی که بیانگر بعد سیاسی آیة الله شریف است نگارش کتاب «انتخاب المسائل» است. این کتاب دربرگیرنده پرسشهای مردم درباره مسائل مختلف مشروطیت و جوابهای حکیمانه ملا حبیب الله است. البته پس از انحراف مشروطه از مسیر اصلی و شرعی خویش، آیة الله شریف نیز در زمره مخالفان آن قرار گرفت و در مخالفت با مشروطه سخنها گفت. او در این باره اشعاری نیز سروده است. حضور ملا حبیب الله شریف در جمع علمای کاشان و در پیشاپیش آزادیخواهان آن دیار، نسبت به انتخاب انجمن ایالتی و ولایتی کاشان سندی دیگر از این شخصیت است.

شاگردان
درخشندگی و گرمابخشی علمی آیة الله شریف موجب گردید تا شماری از دانش پژوهان و اندیشوران در محضر آن منبع شریف شریعت حاضر شده، از شمع وجودش بهره گیرند. ذکر نام و نشانی چند از شاگردان زبده وی، ما را بر مطلب فوق رهنمون می سازد:
1. سید محمد علوی بروجردی کاشانی (متوفی 1362 ق.)
2. میر سید علی یثربی کاشانی (1311 ـ 1379 ق.)
3. سید محمدحسین رضوی (1291 ـ 1358 ق.)
4. میرزا احمد عاملی آرانی (1280 ـ 1369 ق.)
5. ملا عبدالرسول مدنی کاشانی (1280 ـ 1366 ق.) (شاگرد برجسته میرزا و داماد بزرگ وی)
6. میر سید خلیل الله فقیه (متوفای 1390 ق.)
7. میرزا حسین محلاتی (1274 ـ 1323 ق.)
8. محمد غروی کاشانی (1313 ـ 1398 ق.)
9. سید فخرالدین امامت (1292 ـ 1392 ق.)
10. شیخ محمد سلیمانی (1287 ـ 1378 ق.)
11. آقا رضا مدنی کاشانی (1321 ـ 1412 ق.)

آثار ماندگار
از ویژگیهای برجسته آیة الله شریف، تنوع تألیفات و فزونی آنهاست. وی سیصد جلد کتاب و رساله نوشته اما تنها حدود دویست جلد آنها شناخته شده است. بر اساس نگاشته کتاب لباب الالقاب آیة الله شریف 21 سال قبل از رحلتش تعداد 135 کتاب خویش را نام برده است. شگفت اینکه تعداد زیادی از این آثار قبل از رسیدن به سن بلوغ نوشته شده است. اینک نگاهی کوتاه به گنجینه گران سنگ حبیب شریف پروردگار می کنیم.

1. منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع این کتاب مهمترین اثر علمی اوست و شماری از فقیهان نامی معاصر، آن را دائره المعارف فقه شیعه و اثری پربار و اعجاب آور به حساب آورده اند. آیة الله شریف مطالبی را در مقدمه کتاب «منتقد المنافع» آورده است که به گزیده ای از آن اشاره می شود. در این کتاب سعی شده است روایات فقهی بیشتر ذکر گردد چه آنکه آنها مبنای عمده استنباط احکام هستند؛ بر خلاف برخی از کتابهای دیگر فقهی که به موجب تکیه بر مباحث و قواعد اصولی، مؤلفان آنها نیازی به ذکر روایات ندیده اند: روایات ذکر شده به طور عمده با سند و اشاره رمزی به قوت و ضعف آنها ارائه شده است. در هر مسأله عبارات فقهای پیشین تا آنجا که در دسترس بوده آورده شده است و سعی بر این بوده که تنها اکتفا به نقل گفتار دیگران نشود.

اخلاق: نصیحت نامه «شعر»، شکایات نامه «شعر»، القواعد البانیه، صراط الرشاد، البارقات الملکوتیه، حکم المواعظ، گوهر مقصود، مصابیح الصائمین، مقدمه التعلیم و التعلم.
اصول: النخبه الرفیعه، تعلیقات علی مقدمه الفصول، رساله فی الاستصحاب، رساله فی حجه الظن، شرح مفتاح الاصول، شرح منظومه اصول الفقه، مراحل الاصحاب. تراجم: لباب الالقاب.
ادبیات: منتخب المقالات من کتاب المقامات، بدر البلاغه «فی الخطب»، شرح قصیده حمیری، شرح لامیه العجم، منتخب دره الفواص.
تفسیر: دره الدرر «تفسیر سوره کوثر»، الانوار السانحه «تفسیر سوره فاتحه»، بوارق القهر «تفسیر سوره دهر»، تفسیر سوره توحید، تفسیر سوره جمعه «عربی»، تفسیر سوره جمعه «فارسی»، تفسیر سوره فتح، تفسیر سوره اعلی، تفسیر سوره ملک.
تاریخ: تذکره الشهداء.
کلام: تعلیقات بر اعتقادات صدوق، شمس المشارق «شرح باب حادی عشر»، رجوم الشیاطین، رساله در رجعت، الجواهر الثمین «شعر».
فقه: شرح بر قصاص و دیات مفاتیح فیض، منظومه فی الفقه، رساله در افعال حج، منتقد المنافع ج 1، منتقد المنافع ج 2، منتقد المنافع ج 3، منتقد المنافع ج 4، منتقد المنافع ج 5، منتقد المنافع ج 6، منتقد المنافع ج 7، منتقد المنافع ج 8، منتقد المنافع ج 13، مغانم المجتهدین، القوال الفصل، قصاص و دیات، مجمع الحواشی، مسائل الاحکام، مسائل الافعال، مستقصی مدارک القواعد، مکاسب، منتخب القواعد، ذریعه الاستغنا در مسئله غنا، رساله در افعال صلوه، رساله فی تحقیق حکم العصیر، رساله در رضاع، رساله در شکیات، رساله فی الشکیات، رساله فی عدم جواز الصلح عن حق الرجوع مطلقا، رساله در مسائل اجتهاد و تقلید، رساله فی المعاطاه، رساله فی المعاملات الفضولیه، رساله فی الارث، انتخاب المسائل، ایضاح الریاض، تسهیل المسالک، تعلیقه علی تمهید القواعد، حاشیه بر رساله زینه العباد، حاشیه بر رساله مجمع المسائل، حاشیه بر رساله عملیه شیخ جعفر شوشتری، حاشیه بر رساله آقا باقر بهبهانی.
عرفان: اسرار العارفین، ساقی نامه «شعر»، الکلمات الجذبیه، تشویقات السالکین، الدره اللاهوت، ریاض العرفان «شعر»، ترجیح بند، تنبیهات الغافلین «شعر».
ادبیات و عرفان: الدر المکنون «شرح دیوان مجنون».
نحو: الوجیزه فی الکلمات النحویه، منظومه فی النحو، مصابیح الظلام، مصابیح الدجی «شرح سیوطی»، حدیقه الجمل، حقائق النحو، دره الجمان «منظومه»، التذکره فی النحو، حاشیه بر شرح قطردر نحو.
شرح دعاء: تبصره السائر، مفتاح السعادت، معارج (مصاعد) الصلاح، جذبه الحقیقه، شرح دعای سحر، شرح دعاء عدیله، جنه الحوادث «شرح زیارت وارث»، شعل الفؤاد، عقائد الایمان، الملهمه القدوسیه، السر المستتر «طلسمات»، شرح دعاء جوشن صغیر، شرح دعاء صنمی قریش، شرح زیارت عاشورا، شرح صحیفه سجادیه، اکمال الحجه فی المناجات.
ملل و نحل: توضیح السبل.
علوم غریبه: القواعد الجفریه، رساله فی علم الجفر، اصطلاحات اصحاب الجفر.
تجوید: العشره الکامله.
شعر: ساقی نامه «مدح امیرالمؤمنین»، القصائد، گلزار اسرار.
فضائل اهل بیت علیهم السلام: ذریعه المعاد، وسیله المعاد، مجالس ابرار، شرح الاربعین.
متفرقه: کشف السحاب «شرح خطبه شقشقیه»، النخبه الجموعه، قوامیس الدرر ج 1، قوامیس الدرر ج 2، لباب الفکر (منطق)، هدایه الضبط (در علم خط)، نخبه البیان (علم بیان)، منظومه فی الصرف (صرف)، جمل النواهی (شرح حدیث)، توضیح البیان فی تسهیل الاوزان (مسائل ریاضی)، رساله در آداب روز جمعه (فقه و اخلاق)، فضائل و آداب اعیاد شرعیه (فقه و اخلاق)، شرح القصیده الخمسه، شرح قصیده الفرزدق، شرح مناجات خمسه عشر، فضیحه اللئام، الفهرست، فهرست الامثال، قبس المقتبس (شرح حدیث)، لب النظر (منطق)، المقالات المخزونه، منتخب الامثال (امثال)، منتخب قوامیس الدرر، اسرار الانبیاء (حدیث)، اسرار حسینیه، اصطلاحات الصوفیه، خواص الاسماء (شرح اسماء)، دیوان اشعار، رباعیات، رساله فی الصلوات علی محمد، رساله فی علم المناظره (مناظره)، ریاض الحکایات (داستان).

وفات
آیة الله شریف کاشانی پس از حدود هشتاد سال عمر با برکت و بیش از هفتاد سال تحقیق، تألیف، تدریس و ارشاد، در جمادی الثانی 1340 در شهر کاشان به سوی دنیای جاویدان پر کشید. پیکر مطهرش در مزار «دشت افروز» کاشان به خاک سپرده شد و مقبره اش زیارتگاه دلباختگان شرافت و حقیقت گردید. آن عاشق حق دارای پنج پسر و هفت دختر بود. اسامی فرزندان برومندش عبارت اند از:
1. حجة الاسلام آقا حسین شریف (متوفای 1378 ق.)
2. حجة الاسلام آقا مهدی شریف (متوفای 1375 ق.)
3. حجة الاسلام آقا احمد شریف (متوفای 1400 ق.)
4. آقا علی شریف معروف به آیة الله زاده (متوفای 1363 ق.)
5. حجة الاسلام آقا محمد شریف کاشانی (وی هم اکنون در سن کهولت به سر می برد).