ویژگی های فرشتگان در قرآن

مرحوم علامه طباطبایی می نویسد: در قرآن مجید ذکر فرشتگان چندین بار تکرار شده ولی جز «جبرئیل » و «میکائیل» از آنها نام برده نشده است بلکه با صفت ذکر شده اند مانند "ملک الموت" (سجده / آیه 11)  و نویسندگان  گرامی اعمال (انفطار /آیه 11) و سفیران مقرب عالی رتبه و با کرامت (عبس /آیه 16) و نگهبان (آماده)(ق/18) و امثال اینها. سپس مرحوم استاد می فرمایند: آن طور که قرآن مجید از صفات و اعمال فرشتگان ذکر کرده و احادیث گذشته نیز آن را می رساند، این است که فرشتگان دارای مشخصات نام برده در زیر هستند:

1. موجوداتی هستند گرامی و محترم و واسطه هایی هستند بین خداوند و عالم مادی، هیچ حادثه و واقعه بزرگ و کوچکی رخ نمی دهد جز آن که فرشتگان در آن دارای شأنی بوده و فرشته ای یا فرشتگانی به حسب اقتضای آن واقعه بر آن موکل اند و آنها در مورد آن واقعه شأنی جز اجرای امر الهی در مجرایش یا تقریر آن در محلش ندارد، چنان که خداوند می فرماید: هرگز پیش از امر خدا کاری نخواهند کرد و هر چه کنند به فرمان او کنند.  "لا یسبقونه بالقول و هم بأمره یعملون" (انبیا/آیه 27).

2. در مورد امری که از جانب خداوند به آنها صادر می شود نافرمانی نمی کنند چون آنها دارای وجود و اراده ای مستقل نیستند که چیزی را که اراده خداوندی بر آن تعلق گرفته غیر آن را اراده کنند و در عمل هم از خود استقلال ندارند، و امری که خداوند به عهده آنها قرار داده، قدرت تغییر آن را از جهت تحریف کردن و یا زیاد و کم کردن ندارند، خداوند در این باره راجع به آنها می فرماید: «هرگز نافرمانی خدا را نخواهد کرد و آن چه به آنها حکم شود فورا انجام دهند.» (لا یعصون الله ما أمرهم و یفعلون ما یومرون) (تحریم /آیه 6).

3. فرشتگان با آن که زیادند، دارای مراتب و مقامهای مختلفی هستند، بعضی از آنها در پیشگاه خداوند دارای رتبه ای بالاتر از بعضی، و بعضی پایین تر از بعضی دیگر هستند. بعضی از آنها دستور دهنده هستند و دستور آنها اطاعت می شود و بعضی دیگر مأمور اجرای آن بوده و اطاعت امر بالاتر از خود را می نمایند. البته فرشتگان دستور دهنده، از خود اراده ای ندارند، بلکه فقط دستور و امر خدا را به بعضی دیگر می رسانند و فرشتگان دیگر نیز از جانب خداوند مأمور به اطاعتند و هیچ یک از آنها از جانب خود هیچ گونه کاری را انجام نمی دهند چنان که خداوند می فرماید: «هبچ یک از فرشتگان  نیست جز آن که او را در بندگی حق مقامی معین است» (و ما منا إلا له قام معلوم» (صافات/ آیه 164)، و نیز می فرماید: جبرئیل فرمانده فرشتگان و امین وحی خداست ( مطاع ثم أ مین)، و در مورد دیگر می فرماید: گوید خدا چه فرمود؟ پاسخ دهند که حق (قالوا ما ذا قال ربکم قالوا الحق) (سبا/آیه 23).

4. آنها هیچ گاه شکست نمی خوردند چون به امر و اراده خداوند عمل می کنند «و هیچ موجودی در آسمان و زمین از قدرت خدا نتواند کاست بلکه در مقابل او کاملا زبون  و عاجزاند» (و ماکان الله لیعجزه من شیء فی السموات و الا فی الارض) (فاطر/آیه 44)، و باز می فرماید: خدا بر کار خود غالب است و همه در مقابل قدرت او مغلوب و ناتوانند (والله غالب علی أ مره) (یوسف/آیه 21)، و خدا امرش بر همه عالم نافذ و روان است (إن الله بالغ أ مر ه ) (طلاق/آیه 3)، و از اینجا ظاهر می شود که فرشتگان موجوداتی هستند که در وجودشان از ماده ی جسمانی که در معرض زوال و فساد و تغییر است منزه اند و از شأن آنها تکامل و کمال یابی تدریجی است، به سوی کمال مطلق پیش می روند و چه بسا در این مسیر به موانعی برخورد کرده و از رسیدن به آن هدف غایی باز بمانند.

با بیان گذشته روشن می شود که آن چه از صورتها و شکلها و هئیتهای جسمانی در روایات برای آنها وارد شده مقصود بیان تمثل و به صورت بشر ظاهر شدن آنها برای توصیف کنندگان از پیامبران و ائمه علیه السلام است، نه آن که واقعا به صورت و شکلی درآمده باشند. پس بین تمثل و تشکل فرق است: تمثل فرشته عبارت است از ظاهر شدنش برای کسی که او را در صورت انسان مشاهده می کند، پس فرشته در ظرف مشاهده و ادراک، دارای صورت و شکل انسان است و در ذات و خارج ادراک، ملکی است دارای صورت ملکی... و اما آن چه در زبانها شایع است که ملک جسم لطیفی است و متشکل به اشکال مختلفه می شود جز سگ و خوک، و جن جسم لطیفی است که به صورتهای مختلف متشکل می شود حتی سگ و خوک، از چیزهائی است که دلیل عقلی و نقلی از کتاب و سنت معتبر بر اثباتش وجود ندارد و بعضی هم که برای اثبات آن ادعای اجماع مسلمین نموده اند، دلیلی بر حجیتش نداریم.

پس فرشتگان موجوداتی هستند لطیف و مجرد از ماده و از نیروها و قوای زنده جهان هستی محسوب می شوند که خداوند متعال آنها را آفریده و وظائف و رسالتهای  عظیمی مربوط به درون طبیعت و برون طبیعت به عهده آنها قرار داده است همانطور که نیروهای مرده ای هم در جهان قرار داده مانند قوه جاذبه و دافعه و دیگر قوای هستی که لازمه ای حیات موجودات هستی می باشد.