بررسی اقوال و احادیث مکتب خلفا درباره عین الله

ابن خزیمه به دو عبارت «عینی» و «اعیننا» که در قرآن آمده و در این عبارات، کلمه «عین» و جمع آن «اعین»، به خدای تعالی  نسبت داده شده است، استدلال نموده و پنداشته  است که «عین» در این موارد به معنی عضوی است که انسان و حیوان دارند. به این دلیل، معتقد شده که خدا دارای چشم است.

در پاسخ می گوییم:

* لفظ «عین» و مشتقات آن در زبان عرب، در ده ها معنای حقیقی و مجازی استعمال شده است و فقط یک معنای آن «چشم» عضو بدن انسان و حیوان می باشد. این کلمه  در قرآن کریم، هم در معنای حقیقی و هم در معنای مجازی استعمال شده است. از آن جمله، در 21 مورد «عین» و «عینان» و «عیون» به لفظ مفرد و تثنیه و جمع، به معنی چشمه آب و نهر آمده است.

* کلمات «عین» و «اعین الله» که مورد استشهاد ابن خزیمه قرار گرفته است، در قرآن کریم در معنای حقیقی لغوی استعمال نشده است، بلکه در معنای مجازی به کار رفته است. در زبان فارسی وقتی گفته می شود: «فلانی به شما چشم امید دارد» یا «فلانی زیر نظر فلانی است»، در هیچ یک از دو جمله، مقصود از «چشم» و «نظر»، عضو بدن و نگاه کردن با چشم عضو بدن نیست؛ بلکه در جمله  اول مقصود آن است که فلانی به شما امید دارد، و در جمله دوم مقصود آن است که شخص اول در حمایت و پشتیبانی و رسیدگی شخص دوم زندگی می کند، و یا تحت رعایت و مراقبت اوست. «عین» و «اعین» مورد بحث (در قرآن کریم) نیز در معنای مجازی استعمال شده است. چنان که در این باره «مجمع الغة العربیه» مصر، پس از ذکر «عین» و مشتقات آن – مانند: «اعین» و «عیون»  و «اعیننا» - می گویند: «ممکن است ریشه این کلمات، واژه «عین»، یعنی عضو بینایی در بدن باشد، که جمع آن «اعین» و «عیون» است و به طور مجازی برای مفاهیمی چون حفظ و نگاه داری و غبطه و خوشحالی نیز استعمال می گردد. پس از آن می گویند: در قرآن در این معانی استعمال شده است. و سپس موارد استعمال آن را ذکر می نمایند. در ضمن می گویند: «معنای «عین» در "قره عین لی ولک" و "قری عینا"، چشم است، ولی به طور مجازی، در معنای سرور  وشادی استعمال شده است.

اینک بر ای روشن تر شدن مطالب، دو عبارت اخیر را در قرآن، مورد بررسی بیشتر قرار می دهیم: "و قالت امراه فرعون قره عین لی  و لک لا تقتلوا  عسی أن ینفعنا  أو  نتخذه ولدا و هم لا یشعرون" ( سوره قصص /آیه 9). این آیه درباره به آب انداختن حضرت موسی علیه السلام در زمان تولد، و از آب گرفته شدن وی توسط خاندان فرعون نازل شده است. معنی این آیه بنابر قول گذشته چنین می شود: «زن فرعون به او گفت: ] این کودک[ مایه سرور من و توست. او را مکشید؛ امید است برای ما سودمند باشد، و یا او را به فرزندی خود بپذیریم...» بنابر گفتار دانشمندان مصری، معنای حقیقی و لغوی لفظ «عین»، چشم  و عضو بدن می باشد، ولی در اینجا در معنای حقیقی خود استعمال نشده، بلکه در معنای مجازی آن، که سرور و خوشحالی باشد، به کار رفته است.

"فکلی و اشربی و قری عینا" ( سوره مریم/ آیه 26). این آیه در بیان داستان حضرت مریم علیهماالسلام نازل شده، و اینکه چون حضرت عیسی علیه السلام را زایید، چگونه پریشان شد در آن حال به او چنین خطاب آمد: «اندوهناک مباش......*.....* پس تناول کن] از رطب[ و بنوش ] از چشمه آب[ و ]به عیسی[ دلخوش و مسرور  شو...»

دانشمندان مصری، به استعمال «عین» در معنای مجازی خود در این دو آیه اشاره کرده اند، ولی در بعضی موارد دیگر که «عین» در قرآن کریم، در معانی مجازی استعمال شده، سکوت کرده و چیزی نگفته اند. از آن جمله آیاتی است که ابن خزیمه به آنها استدلال نموده و استعمال «عین» را در آنها حقیقی پنداشته است. درحالی که این کلمه در این آیات هم به معنای مجازی به کار رفته؛ همچنان که راغب اصفهانی به این مطلب تصریح کرده و چنین گفته است: «می گویی: «فلان بعینی»، یعنی: او را حفظ  می کنم و سرپرستی می نمایم. مانند آنکه می گویی: "فلان بمرأی منی و مسمع"، یعنی: فلانی زیر نظر من و صدایش در گوش رس من می باشد. و خدا فرموده: "فإنک بأعیننا" و نیز "تجری بدعیننا" و "و اصنع  الفلک بأعیننا"، یعنی: به گونه ای می بینیم و حفظ می کنیم و فرموده: "و لتصنع علی عینی"، یعنی: در حفظ و حراست من و از این قبیل است: "عین الله علیک"، یعنی: در حفظ و حراست خدا باشی.»

بنابراین «راغب اصفهانی»، دانشمند بزرگ اسلامی و عالم مشهور ادبیات زبان عرب، و مترجم و مفسر قرآن کریم – که ترجمه و تفسیر او از لغات قرآن نزد همه دانشمندان جهان اسلام پذیرفته است-  این چهار مورد را-  که «ابن خزیمه» در آن، لفظ «عین» و «اعین» را درباره خدا به معنای حقیقی آن، که عضو دیدن و در بدن می باشد، دانسته بود- در معنای مجازی آن، که حفظ و حراست باشد، دانسته است. بنابراین، تفصیل معنی آیات چنین است:

* آیه اول در خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده و پس از ذکر آزارهای کفار به آن حضرت، چنین می فرماید: "و اصبر لحکم ربک فإنک بأعیننا" ( سوره طور/ آیه 48)، «ای پیامبر! بر حکم پرورگارت صبر کن که تو منظور نظر ما هستی و تو را حفظ می نماییم.»

* آیات دوم و سوم مربوط به حکایت کشتی حضرت نوح علیه السلام می باشد. در آیه دوم خطاب به وی فرموده است.

"و اصنع الفلک بأعیننا" ( سوره هود / آیه 37)

شبیه به همین آیه، در جای دیگر نیز فرموده است:

" أن أصنع  الفلک بأعیننا و و حینا " (سوره مومنون / آیه27)

« با حفظ و حراست ما کشتی را بساز، همان گونه که به تو وحی کردیم.»

* و در آیه سوم در مورد کشتی آن حضرت می فرماید:

" تجری بأعیننا"( سوره قمر/ آیه14)

«آن کشتی با حفظ و حراست ما، بر روی آب روان بود.»

* آیه چهارم در ضمن داستان حضرت موسی علیه السلام می باشد و در خطاب به او می فرماید: ".... و القیت علیک محبه  منی و لتصنع  علی عینی" ( سوره طه / آیه 48)، «.... و از تو بر دل ها محبتی از جانب خویش افکندم، و تا پرورش تو با عنایت و حفظ من انجام پذیرد.»

پس از بررسی استدلال ابن خزیمه به آیات کریمه، دو حدیث مورد استدلال او را نیز بررسی می نماییم:

* روایت عبدالله بن عمربن خطاب، درباره «دجال»
در این روایت، وی از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم روایت می کند که فرمود: «دجال یک چشم است و خداوند یک چشم نیست.» در پاسخ به این استدلال می گوییم: بر فرض صحت این روایت، این حدیث بر این دلالت می کند که خدا مانند «دجال» نیست و یک چشم نیست، ولی مستقیما  دلالتی ندارد بر اینکه خداوند دارای دو چشم باشد. آری با فرض صحت روایت ابوهریره در این باره، می توان این حدیث را به عنوان موید در کنار آن قرار داد؛ ولی در غیر آن صورت، به طور کلی این حدیث بر معنای روشنی دلالت ندارد.

* روایت ابو هریره
روایت ابوهریره صریحا می گوید که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم با اشاره ای به چشم و گوش خود، مشخص فرمود که مقصود آیه از اینکه خدا بینا و شنوا می باشد این است که خدا با چشم عضو بدن و گوش عضو بدن می بیند و می شنود. در واقع همین روایت ابوهریره است که سبب کج فهمی «ابن خزیمه» و دیگر دانشمندان مکتب خلفا و پیروان ایشان تا به امروز گردیده است. در واقع روایت های ابوهریره از اندیشه های بنی اسرائیل در تورات منشأ گرفته است؛ لذا به هیچ روی نمی توان برای دریافت عقاید اسلامی به احادیث او اتکا نمود.