نگاهی به مقام عقل در روایات

در روایات اسلامی بیش از آنچه تصور شود به گوهر عقل و خرد بها داده شده و به عنوان اساس دین، بزرگترین غنا، برترین سرمایه، راهوارترین مرکب، بهترین دوست، و بالاخره معیار و میزان برای تقرب الی الله و کسب پاداش معرفی گردیده است. از میان دهها یا صدها روایت پرارزش که در منابع مختلف در این زمینه از پیغمبر اکرم (ص) و ائمه هدی رسیده است تنها به ذکر دوازده روایت نمونه قناعت می کنیم.

1- پیغمبر اکرم فرمود: "قوام المرء عقله، و لادین لمن لا عقل له"، «اساس موجودیت انسان عقل او است، و آنکس که عقل ندارد دین ندارد»!

2-امیر مومنان علی (ع) می فرماید: "لا غنی کالعقل و لا فقر کالجهل"، «هیچ بی نیازی همچون عقل نیست، و هیچ فقری همچون جهل»!

3- در حدیث دیگری از امیر مومنان علی (ع) می خوانیم: "ان الله تبارک و تعالی یحاسب الناس علی قدر ما آتاهم من العقول فی دار الدنیا"، «خداوند متعال مردم را به مقدار عقلی که در دنیا به آنها داده است محاسبه می کند».

4- در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: "ان الثواب علی قدر العقل"، «ثواب و پاداش عمل نسبت عقل است».

5- در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم (ص) می خوانیم: "ما قسم الله للعباد شیئا افضل من العقل... و ما ادی العبد فرائض الله حتی عقل عنه، و لا بلغ جمیع العابدین فی فضل عبادتهم ما بلغ العاقل"، «خدا در میان بندگانش نعمتی برتر از عقل تقسیم نکرده، و بندگان فرایض الهی را بجا نمی آورند تا آنها را با عقل خود دریابند، و تمام عابدان در فضیلت عبادتشان به پایه عاقل نمی رسند».

6- در حدیثی می خوانیم که امام موسی بن جعفر(ع) به «هشام بن حکم» فرمود: "یا هشام! ما بعث الله انبیائه و رسله الی عباده  الا لیعقلوا عن الله، فاحسنهم استجابه احسنهم معرفه ، واعلمهم بامرالله احسنهم  عقلا، و اکملهم  عقلا ارفعهم درجه فی الدنیا و الآخره"، «خداوند پیامبران و رسولانش را به سوی بندگانش نفرستاد مگر به این منظور که درباره خداوند عاقلتر شوند، بنابراین بهترین بندگانی که دعوت آنها را اجابت کردند کسانی هستند که معرفت بهتر داشته باشند، و آنها که از کار خدا آگاهترند عاقلترند، و آنها که عقلشان کاملتر است مقامشان در دنیا و آخرت برتر است».

7- در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم (ص) آمده است که فرمود: "لکل شیء آله وعده و اله المومن وعدته العقل، ولکل شیء مطیه المرء  العقل و لکل شیء غایه و غایه العباده العقل"، «برای هر چیز ابزاز وسائلی است، و ابزار و وسائل مومن عقل است، و برای هر چیز مرکبی است و مرکب راهوار انسان عقل است، و برای هر چیز هدفی است و هدف از عبادت عقل است»!

8- در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: "اذا اراد الله أن یزیل من عبد نعمه کان اول مایغیر منه عقله"، «هنگامی که خداوند بخواهد نعمتی را از بنده اش ( به خاطر ناسپاسی) بگیرد اولین چیزی را که از او دگرگون می سازد عقل او است.»

9- در حدیث دیگری از امیر مومنان علی (ع) آمده است: "العقل صاحب حیش الرحمن، و الهوی قائد جیش الشیطان و النفس متجاذبه  بینهما، فایما غلب  کان فی حیزه"، «عقل فرمانده لشکر خدای رحمان است، و هواپرستی فرمانده لشکر شیطان، و نفس انسانی در میان این دو در کشمکش است، هر کدام غالب شوند انسان در قلمرو او قرار می گیرد»!

10- درحدیثی دیگری از علی (ع) آمده است: "العقول ائمه الإفکار، والافکار ائمه القلوب، و القلوب ائمه الحواس، و الحواس ائمه الاعصاء"، «عقلها، پیشوایان افکارند، و افکار، پیشوایان عواطفند، و عواطف، پیشوایان حواسند، و حواس، پیشوایان اعضایند» (به این ترتیب اعضای انسان برحواس او تکیه می کنند، و حواس او از عواطف او کمک می گیرند و عواطفش بر افکار تکیه می کنند و افکار بر عقلها!)

11- در حدیثی از رسول الله (ص) آمده است: "إن الرحل لیکون من أهل الجهاد، و من أهل الصلاه و الصیام، و ممن بالمعروف و ینهی عن المنکر ، و لا یجزی یوم القیامه الا علی قدر عقله"، «انسان ممکن است اهل جهاد و اهل نماز و روزه و از امر کنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر باشد، اما روز قیامت تنها به اندازه عقلش به او پاداش داده می شود»!

12- و در حدیثی از امام باقر(ع) می خوانیم: "لامصیبه کعدم العقل"، «هیچ مصیبتی مانند بی عقلی نیست»!