آرزو و خیال پردازی، یکی از موانع معرفت و شناخت حقیقت در قرآن

آمال و آرزوهای دور و دراز یکی از حجابهای عقل آدمی است که مانع معرفت و شناخت انسان می شود، در قرآن کریم چنین می خوانیم: "ینادونهم الم نکن معکم قالوا بلی ولکنکم فتنتم انفسکم و تربصتم و ارتبتم و غــرتکم الا مانی حتی جاء امرالله و غــرکم بالله الغرور"(سوره حدید/ آیه 14)

ترجمه:

آنها ( منافقان، در روز قیامت) مومنان را صدا می زنند آیا ما با شما نبودیم؟ می گویند آری، ولی شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (مرگ پیامبر را) می کشیدید و شک و تردید داشتید، و آرزوهای دراز شما را فریب داد تا زمانی که فرمان خدا ( مرگتان ) فرا رسید، و شیطان شما را در برابر خداوند فریب داد.

تفسیر و جمع بندی

«امانی» جمع «امنیه» به معنی حالتی است که در نفس انسان از تمنای چیزی حاصل می شود که ما در فارسی به آن «آرزو» می گوئیم، منتها از آنجا که آرزو به صورت معقول نه تنها عیب نیست، بلکه عامل حرکت برای ساختن آینده است، آنچه عیب است آرزوهای دور و دراز و غیرمنطقی است و لذا  امنیه و امانی را، در اینگونه موارد، به آرزوهای دور و دراز که انسان را از همه چیز غافل می کند و پرده بر روی عقل و فکر آدمی می افکند تفسیر می کنند.
«ابن اثیر» می گوید: «تمنی» به معنی علاقه به حصول امر مطلوبی است، و همچنین به حدیث نفس درباره حوادثی که در آینده واقع می شود یا نمی شود، اطلاق می گردد و «منیه» ( بر وزن کنیه) و «امنیه» به یک معنی آمده است. ولی بعضی امنیه را به معنی  «دروغ » ذکر کرده اند زیرا شخص دروغگو مطلبی در دل خود پرورش می دهد.
راغب می گوید: از آنجا که دروغ تصور چیزی است که حقیقت ندارد آرزوها نیز همچون سرچشمه ای برای دروغ محسوب می شود، اگر به دروغ «امنیه» گفته می شود از این رهگذر است. بعضی نیز ریشه اصلی این کلمه را تقدیر و فرض و تصویر می دانند و آرزوها را از این نظر امانی می گویند که انسان در دل خویش آنها را تقدیر و تصویر می کند. به هر حال هنگامی که مومنان در قیامت در پرتو نور ایمان به سرعت صحنه محشر را به سوی بهشت می پیمایند منافقان فریاد می زنند: نگاهی هم به ما کنید تا از نور شما استفاده کنیم، آنها می گویند به پشت سر باز  گردید( به دنیا) و از آنجا نوری فراهم سازید، در این موقع دیواری میان آنها زده می شود که دری دارد، درونش رحمت و برونش عذاب. (سوره حدید/ آیه 13) اینجا است که فریاد منافقان بلند می شود میگویند مگر ما با شما نبودیم؟ مگر ما با شما در دنیا در یک جامعه زندگی نمی کردیم؟ در اینجا نیز مقداری از راه را با شما بودیم چه شد ناگهان از ما جدا شدید، شما به سوی رحمت الهی رفتید و ما را در چنگال عذاب رها ساختید؟! اینجا است که در پاسخ به آنها میگویند: درست است همه با هم بودیم، در کوچه و بازار، گاه در سفر و حضر و گاه همسایه هم بودیم و حتی گاهی در یک خانه زندگی می کردیم، ولی شما گرفتار پنج خطای بزرگ شدید نخست اینکه با پیمودن طریق کفر و نفاق خود را به هلاکت افکندید و فتنه گری داشتند (ولکنکم فتنتم انفسکم)، دیگر اینکه پیوسته انتظار شکست مسلمانان و حتی مرگ پیامبر (ص) را داشتید و در هر کار خیر تعلل  می ورزیدید (و تربصتم)، سوم اینکه شما در همه چیز تردید می کردید خصوصا در امر معاد و حقانیت اسلام(و ارتبتم)، چهارم اینکه آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد و پرده بر عقل و فکرتان افکند تا زمان مرگتان فرا رسید ( غــرتکم الا مانی حتی جاء امرالله)، پنجم علاوه بر همه اینها شیطان فریبکار نیز شما را در برابر خداوند فریب داد، به شما گفت: به عفو خدا دلگرم باشید هرگز مجازاتتان نخواهد کرد (و غــرکم بالله الغرور). آری این عوامل دست به دست هم داد، و صحنه ای را که هم اکنون مشاهده می کنید به وجود آورد و دیواری را که می بینید میان ما و شما ایجاد نمود!

شاهد سخن جمله چهارم است که می گوید آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد، آری گاه دامنه آرزو و امنبیه ها به قدری وسیع و گسترده می شود که تمام فکر انسان را به خود مشغول می دارد، او را از همه چیز غافل و بی خبر می سازد، و در عالمی از خیال و پندار فرو می برد، چشم و گوش را کر می کند، و افراد دانا و هوشیار را از همه جا بی خبر می سازد. تا آنجا که گاهی نقشه هائی برای خود در زندگی می کشند که در عمر خود نیز قابل عمل نیست، گاه مقدمه چینیهائی برای رسیدن به اهداف مادی می کنند که هرکس با یک محاسبه ساده می فهمد در قرنها نیز قابل وصول نمی باشد، و این است معنی حجاب معرفت. بعضی از مفسران در تفسیر امانی علاوه بر آرزوهای دراز، پنج قول نقل کرده اند: «آرزوی ضعف و شکست مومنان، فریبهای شیطان، دنیا، انتظار استغفار پیامبر برای آنها، به یاد داشتن حسنات و فراموش کردن سیئات، بعضی نیز آن را به معنی «اباطیل» تفسیر کرده اند. ولی ناگفته پیدا است که همه اینها در مفهوم جامع آرزوهای دور و دراز جمع است.

توضیحات

حجاب آرزوها در روایات اسلامی

این واقعیت که آرزوهای آمیخته با خیالپردازی و دور از واقع بینی پرده ای بر عقل و شعور می افکند نه تنها در قرآن مجید که در روایات اسلامی و تواریخ نیز شاهد فراوان دارد. حدیث معروف امیرمومنان علی (ع): "ان أخوف ما أخاف علیکم اتنان، اتباع الهوی و طول الامل ، فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق و أما طول الامل فینسی الاخره"، «خطرناکترین چیزی که بر شما از آن می ترسم دو چیز است: پیروی از هوای نفس و درازی آرزوها است، اما پیروی از هوای نفس مانع حق می شود و اما درازی آرزوها آخرت را به فراموشی می سپارد». در حدیث دیگری در کلمات قصار امیرمومنان علی (ع) آمده است: "الامانی تعمی أعین البصائر"، «آرزوی دراز چشمای بصیرت را کور می کند»، و نیز در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم: "جماع الشرفی الأغترار بالمهل و الاتکال علی الامل"، «مجموعه شر و فساد در مغرور شدن به مهلت های الهی و تکیه کردن بر آرزوها است»، و باز در همین زمینه از آن حضرت آمده است: "غرور الامل یفسد العمل "، «غرور و فریب آرزو اعمال را فاسد می کند».

کوتاه سخن اینکه کسی می تواند چهره زیبای حقیقت را آنچنان که هست ببیند و به سرچشمه زلال معرفت برسد که دیده عقل خود را با حجاب آرزوها نپوشاند و در میان این ابر تیره و تار قرار نگیرد. این بحث را با حدیث دیگری از امیرمومنان علی (ع) پایان می دهیم آنجا که فرمود: "و اعلموا أن الامل یسهی العقل و ینسی الذکر فأکذبوا الأمل فانه غرور و صاحبه  مغرور"، «بدانید آرزوهای دراز عقل را گمراه می سازد و یاد خدا را به فراموشی می سپارد، بنابراین به آرزوها اعتناء نکنید که فریبنده است و صاحبش فریب خورده».