اصول محاسبه نفس در سیر و سلوک

از جمله اصول اخلاقی و عرفانی، اصل محاسبه است. سالکان راه خدا و طلــاب دار بقا همان طور که در صبحگاهان با خویش عهد و میثاق می بندند، ساعتی را نیز برای محاسبت و بازنگری در اعمال روزانه در نظر می گیرند. مرحوم نراقی می نویسد: «قد ورد فی الإخبار ان  العاقل  ینبقی أن یکون له أربع  ساعات، ساعه  یناجی فیها ربه و ساعه یحاسب فیها نفسه و ساعه یتفکرفی صنع الله و ساعه یخلوا فیها للمطعم و المشرب»، سزاوار است انسان خردمند برای خود چهارگاه معین کند که یکی از آنها حساب و بازنگری در اعمال روزانه است. البته مناسب است گاه محاسبه شامگاهان پیش از خواب باشد تا انسان کاملا از سود و زیان و دخل و خرج روزانه آگاه گردد.

محاسبه یعنی حسابرسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده. اصل محاسبه با توجه و مراعات 7 اصل تحقق می پذیرد. 1. اصل تقدیر و اندازه گیری ، 2. اصل مسئولیت پذیری، 3. اصل بقای عمل، 4. اصل ثبت و ضبط اعمال، 5. اصل حسابرسی و بازخواست، 6. اصل مجازات و بازتاب اعمال، 7. اصل توبه و جبران.

الف. اصل تقدیر و اندازه گیری از اصول مسلمه عالم خلقت و از پایه های عالم آفرینش است و به تعبیر قرآن، هرچیز نزد خدا با اندازه و مقدار خاصی تقدیر و ارزیابی شده است، آن جا که می فرماید:
«....و کل شیء عنده بمقدار» (سوره رعد/ آیه 8)، و هر چیز نزد او (خدا) مقدار معینی دارد و نیز می فرماید:

«و إن من شیء إلا عندنا خزائنه و ما ننـــزله إلا بقدر معلوم» (سوره حجر/آیه 21)، خزاین همه چیز نزد ما است و ما جز به اندازه معین آن را نازل نمی کنیم.

و در جای دیگر می فرماید: «....و کل شیء أحصیناه فی إمام مبین» (سوره یس/ آیه 12)، و ما همه چیز را در دیوان محاسبات (دیوان روشن و بدون ابهام) آمارگیری کرده ایم. همچنین می فرماید:

«لقد أحصاهم و عدهم عدا» (سوره مریم /آیه 94)، ...بدون هیچگونه سهل انگاری، خداوند نفوس بشری را سرشماری و آمار آنها را مشخص کرده است.

ب. مسئولیت و تعهد در برابر خداوند و جهان و ابنای بشر امانتی است الهی که بر دوش آدمی گذارده شده و احساس مسئولیت نهاده ای فطری است، چنان که فرمود: «إنا عرضنا الامانه علی السموات و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها و حملها الأنسان إنه کان ظلوما جهولا» (سوره احزاب/ آیه 72)، ما بار امانت (بار مسئولیت و تکلیف) را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم، آنها زیر بار نرفتند و ترسیدند، ولی انسان (در اثر داشتن اختیار و اراده و قدرت انتخاب) این بار را به دوش گرفت، که او ستمکار و نادان بود (و پذیرش این مسئوولیت برای او ممکن و مفید و لازم می نمود).

ج. اصل بقا یک اصل علمی و فلسفی است ( و الفاظی از قبیل فنا و هلاک و مرگ و نیستی همه اشاره به تغییر  و تحول و جابه جا شدن و تغییر منزل است و فنای مطلق برای وجود مفهومی ندارد که به قول حکما وجود هیچگاه به نقیض خود- یعنی نیستی- تبدیل نمی شود که این جمع بین نقیضین است) و قرآن آن را با صراحت تثبیت میفرماید:

در یک جا می فرماید: «...و وجدوا ما عملوا  حاضرا» (سوره کهف / آیه 49)، ....در روز حساب آن چه کرده اند پیش روی خود می یابند.

و در آیه دیگر می فرماید: «فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره. و من یعمل میثقال ذره شرا یره» (سوره زالزال/ آیات 8-7)، پس هرکس یک ذره عمل نیک انجام دهد آن را خواهد دید، و هرکس یک ذره عمل بد انجام دهد آن را خواهد دید.

و باز می فرماید: «یا بنی انها إن تک مثقال حبه من  خردل فتکن فی صخره أو فی السموات أو فی الأرض یأت بها الله  أن الله لطیف خبیر» (سوره لقمان/ آیه16)، پسرم! اگر به اندازه دانه خردلی ]عمل نیک یا بد[ باشد و در دل سنگی یا در گوشه ای از آسمانها یا در زمین قرار گیرد خداوند آن را ]در قیامت برای حساب[ می آورد، که خداوند دقیق و آگاه است.

د. اصل ثبت و ضبط اعمال: بسیاری از مردم در اثر غفلت ماه ها و سال ها به حساب خود نمی رسند، گویی اصلا کاری نکرده اند. اینان اعمال گذشته خود را فراموش و از میان رفته می پندارند، غافل از این که خداوند برای هر فردی پرونده ای ترتیب داده و فرشتگانی را مأمور تنظیم آن نموده است و روز قیامت این پرونده مورد بررسی قرار می گیرد که می فرماید:

«و کل إنسان ألزمناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیامه کتابا  یلقاه منشورا»(سوره اسراء / آیه13)، اعمال هر انسانی را به گردنش قرار داده ایم و روز قیامت کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند.

«أقرا کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا» (سوره اسراء / آیه14)، ]این همان نامه اعمال اوست، به او می گوییم[ کتابت را بخوان! کافی است که امروز خود حسابگر خود باشی.

«و إن علیکم لحافظین. کراما کاتبین  یعلمون ما تفعلون. إن الأبرار لفی نعیم» (سوره انفطار/آیه 12-10)، به راستی نگهبانان خوب و نویسندگان آگاهی بر شما گمارده ام که به تمام اعمال و رفتار شما دانایند.

این پرونده به طور تفضیل بر انسان  عرضه می شود تا جای هیچگونه انکار و شبهه ای باقی نماند. در آیه 4 سوره طارق پس از این که خدای متعال به آسمان و... سوگند یاد می کند، می فرماید:
«إن کل نفس لما  علیها حافظ»، ]به این آیت بزرگ الهی سوگند[ که هرکس مراقب و حافظی دارد.

«ما تلفظ من قول إلا لدیه رقیب عتید» (سوره ق/ آیه18)، انسان هیچ سخنی را تلفظ نمی کند مگر این که نزد آن، فرشته ای است مراقب و آماده برای انجام مأموریت.

«إذ یتلقی المتلقیان عن الیمین و عن الشمال قعید» (سوره ق/ آیه17)، به خاطر بیاورید هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم شما هستند اعمال شما را تلقی و ثبت می کنند.

«أم یحسبون أنا لا نسمع ســرهم و نجواهم بلی و رسلنا لدیهم یکتبون»، (سوره زخرف/ آیه 80)، آنها چنین می پندارند که ما اسرار پنهانی و سخنان سری آنها را نمی شنویم. آری، رسولان ]و فرشتگان[ ما نزد آنها هستند و می نویسند.

«و کل شیء فعلوه فی الزبر و کل  صغیر و کبیر مستطر» (سوره قمر/ آیات 53-52)، هر کاری را که انجام داده اند در نامه های اعمالشان ثبت است، و هرکار کوچک و بزرگی نوشته می شود.

«و تری کل أمه جاثیه کل  أمه تدعی إلی کتابها الیوم تجزون ما کنتم تعملون. هذا کتابنا ینطق علیکم بالحق إنا کنا نستنسخ ما کنتم تعملون» (سوره جاثیه / آیات 29-28)، در آن روز] قیامت [ هر امتی را می بینی  ]که از شدت ترس و وحشت[ بر زانو نشسته، هر امتی به سوی کتابش خوانده می شود و]  به آنها می گویند[ امروز جزای آچه را انجام می دادید به شما می دهند. این کتاب ما است که به حق با شما سخن می گوید ]و اعمال  شما را بازگو می کند.[ ما آن چه انجام می دادید، می نوشتیم و نسخه برداری می کردیم.

این نمونه آیات نشان می دهد که تمام کارهایی که انسان انجام می دهد بوسیله فرشتگانی ثبت و ضبط شده و در روزحساب ( روز قیامت) به پرونده های اعمال انسان رسیدگی می شود.

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: «عباد الله احذروا یوما تفحص فیه ویکثر فیه الزلزال و تشیب فیه الإطفال، اعلموا عباد الله إن علیکم رصدا من أنفسکم و عیونا من جوارحکم و حفاظ صأث یحفظون أعمالکم ، وعدد أنفسکم لا تستــرکم منهم  ظلمه لیل  داج و لا یکنکم منهم باب ذور و ان  غدا من الیوم قریب»، ..ای بندگان خدا ! برحذر باشید از روزی که اعمال مورد بررسی قرار می گیرد و لرزرش و تنش ها فراوان است و کودکان ] از ناراحتی [ پیر می شوند. ای بندگان خدا! بدانید که مراقب هایی از خودتان بر شما گماشته شده و دیده بانانی از اعضای پیکرتان ناظر شما هستند. و نیز بدانید که حسابگران راستگو اعمال شما را ثبت می کنند و حتی عدد نفس هایتان را نگه می دارند؛ نه ظلمت شب تاریک شما را از آن پنهان می دارد و نه درهای محکم  و بسته ]و خلاصه هر کجا باشید به همراه شما هستند[ و به راستی فردا به امروز نزدیک است....

هـ. محاسبه و بررسی اعمال از موضوعات بسیار حساس روز قیامت است که هیچکس از آن گریزی نیست. خدای متعال می فرماید:

«وقفوهم إنهم مسولون »(سوره صافات/ آیه 24)، آنها را باز دارید که بایستی مورد بازجویی قرار گیرند.

مسأله به حدی مهم است که حتی پیامبران الهی نیز بازپرسی می شوند: «فلنسئلن الذین أرسل إلیهم و لنسئلن  المرسلین» (سوره اعراف/ آیه 6)، ما حتما، هم از اعمال امت ها و هم از پیامبران آنها پرسش خواهیم کرد.

روز قیامت پنجاه موقف دارد که هر موقفی هزار سال طول می کشد و در هر موقفی از چیزی پرسش می کند. امام صادق علیه السلام فرمود: «ألافحاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا فإن فی القامه خمسین موقفا کل موقف مثل ألف سنه مما تعدون ثم  تلا هذه الإیه «...فی یوم کان مقداره خمسین ألف سنه»، ای مردم! پیش از آن که شما را مورد محاسبه قرار دهند خودتان به حسابتان رسیدگی کنید، زیرا در روز قیامت پنجاه موقف  است که هر موقفی هزار سال طول می کشد. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «...روزی که مقدار آن پنجاه هزار سال است.»

موضوع محاسبه به قدری دقیق است که حتی از تصمیمات و نیت های قلبی انسان نیز پرسش می شود. می فرماید: «و إن تبدوا ما فی أنفسکم أو تخفوا یحاسبکم به الله» (سوره بقره/ آیه 284)، اگر آن چه را که در دل هایتان هست آشکار یا پنهان کنید خداوند طبق آن شما را مورد محاسبه قرار خواهد داد..

یکی از اسامی  پروردگار«سریع الحساب» و یکی از نام های روز قیامت «یوم الحساب» است و این هر دو، دلالت بر اهمیت حساب و محاسبه می کند. در یک جا می فرماید: « و من یکفر بآیات الله فإن الله سریع الحساب» (سوره آل عمران / آیه 19)، آنان که به آیات خدا کافر شوند، بدانند که او به زودی به حساب ها خواهد رسید.

و در جای دیگر می فرماید: «إن الذین یضلون عن سبیل الله لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب» (سوره ص/ آیه 26)، آنانی که از راه خدا گمراه  شوند برای آن ها عذاب سختی در پیش است به خاطر آن که روز حساب را فراموش کردند.

پس، بدا به حال کسانی که آن روز را فراموش کنند که فراموش کردن دو چیز موجب بدبختی و خسران ابدی است: فراموشی خدا و فراموشی روز جزا.

«ربنا لا تواخذنا إن نسینا أو أخطانا» (سوره بقره/ آیه 286)، خدایا! برما مگیر اگر فراموش کرده یا مرتکب خطا شده ایم.

و اصل مجازات از اصول مسلمه عالم خلقت و از ضروریات دین مبین اسلام است. هر عملی عکس العملی و هر حرکتی بازتابی خواهد داشت و به قول شاعر:

از مکافات عمل غافل مشو                                     گندم از گندم بروید جو زجو

خداوند در این باره تاکید فراوان دارد که هیچ عملی بدون مجازات و پاداش و کیفر نخواهد ماند، می فرماید: «ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون» (سوره بقره / آیه 281)، هرکس آن چه کسب کرده بدون کم و کاست باز خواهد یافت بی آن که به او ستمی وارد شود.
و باز می گوید: «کل نفس بما کسبت رهینه» (سوره مدثر/آیه38)، هرکس در گرو عمل ویش است.

ی. اصل توبه نیز از اصول سازنده و انسان ساز اسلام است. توبه وسیله آشتی و بازگشت به سوی خدا و جبران مافات است. اصولا اصل محاسبه بدون امکان توبه بیهوده و عبث است؛ بدین جهت خداوند مکرر بندگان خود را به توبه و بازگشت امر می کند و به آن ها نوید رحمت و مغفرت می دهد، «قل یا عبادی الذین أسرفو علی أنفسهم لا تقنطوا من رحمه الله إن الله یغفر الذنوب جمیعا» (سوره زمر/ آیه 52)، بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نا امید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد..».