راویان کتاب دیات از امام رضا (ع)

پیوند راویان «کتاب دیات» با کسانی که آن را از امام علی (ع) گرفته بودند بر اثر حرکات کینه توزانه خلفای بنی امیه بر ضد آل علی (ع) و شیعیان او قطع گردید. عصر امام صادق (ع) فرا رسید و آنها کتاب مذکور را که از اسلاف خود به ارث برده بودند بر آن حضرت و بعد بر امام رضا (ع) عرضه کردند و تأیید گرفتند. اینک به معرفی راویان همان کتاب از «امام رضا علیه السلام» می پردازیم و می گوئیم: سند  آن کتاب با سه طریق به امام رضا علیه السلام می رسد:

الف- سلسله راویان تا حسن بن علی بن فضال

شیخ طوسی با سند خود از شیخ کلینی و او از علی بن ابراهیم و او از پدرش ابراهیم بن هاشم و او از حسن بن علی بن فضال و او از امام رضا علیه السلام.

ب-  سلسله راویان از یونس بن عبدالرحمان

شیخ طوسی با سند خود از شیخ کلینی و او از قول عده ای از راویان امامیه و آنها از سهل بن زیاد و او از محمد بن عیسی و او از یونس بن عبدالرحمان و او از امام رضا علیه السلام و نیز (شیخ طوسی از شیخ کلینی ) از علی بن ابراهیم و او از محمدبن عیسی.... اما راو یان این سند:

1-  محمد بن عیسی بن عبید یقطینی

نجاشی درباره اش گوید: «ابوجعفر، در بین اصحاب امامیه، جلیل القدر، ثقه، ناب، کثیر الروایه و خوش تصنیف است. ساکن بغداد شد و از ابوجعفر ثانی – امام جواد علیه السلام – با مکاتبه و مشافهه – غیر حضوری و حضوری – روایت کرده است. او صاحب کتابهای.... است». نجاشی سپس سلسسله سند خود تا «حمیری» را ذکر می کند که او گفته است: «محمد بن عیسی کتابها و روایاتش را برای ما بیان کرد». نجاشی، همچنین از احمد بن محمد و او از سعد و او از محمد بن عیسی این «مسائل» را روایت کرده است. شیخ طوسی در فهرست کتابها او را یادآور شده و گوید: این کتابها را جماعتی از راویان از قول:..... برای ما روایت کردند. همچنین، اردبیلی در جامع الرواة جایگاه روایاتش در کتابهای حدیث را مشخص کرده است.

2- یونس بن عبد الرحمان

نجاشی گوید: در بین اصحاب ما، پیشوا و پیشگام و بلند مرتبه بود. در دوران هشام بن عبدالملک به دنیا آمده و جعفر بن محمد علیه السلام را دیده ولی از او روایت نکرده است. از امام موسی بن جعفر و فرزندش رضا علیه السلام روایت کرده و امام رضا علیه السلام بر علم و فتوایش صحه گذراده است. نوشته های بسیاری دارد که از جمله آنها... سپس سند خود در روایت کتابهای او را تا «محمد بن عیسی» آورده که او گفته است: «یونس همه کتابهایش را برای ما بیان کرد.» شیخ طوسی در فهرست گوید: او کتابهای بسیاری دارد، بیش از سی کتاب.... کتابها و روایات او را جماعتی.... برای ما بیان داشتند. اردبیلی این روایات و جایگاه آنها در کتابهای حدیث را شمرده و مشخص کرده است.

ج-  سلسله راویان از حسن بن جهم

شیخ کلینی از قول عده ای از راویان امامیه و آنها از سهل بن زیاد و او از علی بن حسن بن علی بن فضال و او از «حسن بن جهم» و او از امام رضا علیه  السلام روایت کرده است. اما:

علی بن حسن بن علی بن فضال

در رجال کشی گوید: «هر کتابی از ائمه علیه السلام، در هر موضوعی که وجود داشت، نزد او یافت می شد». نجاشی گوید: «ابوالحسن، فقیه اصحاب ما، پیشوا و ثقه و حدیث شناس و مقبول القول است. روایات بسیاری از او شنیده شده، بدون آنکه بلغزد یا مورد اشکال واقع گردد. خیلی کم از شخص ضعیف روایت کرده است. فطحی مذهب بود و چیزی از پدرش روایت نکرده است. خود او گوید: من در حالی که هجده سال داشتم کتابهای پدرم را با او مقابله می کردم ولی آن روایات را فهم و درک نمی کردم؛ لذا روایت آنها را از او جایز نمی دانم. او از دو بردار خود، از پدرشان روایت کرده است. کتابهای بسیاری تصنیف کرده که بخشی از آنها به نامهای.... به دست ما رسیده است. و گوید: گروهی از بزرگانمان را دیدم که می گفتند: کتاب منسوب به علی بن حسن بن فضال،  معروف به «اصفیاء امیرالمومنین» به دروغ به او نسبت داده شده و اصالت ندارد. گفته اند: روایت این کتاب به «ابوالعباس بن عقده و ابن زبیر» پیوند خورده است، ولی ما ندیدیم هیچ یک از کسانی که از این دو نفر روایت کرده اند بگوید: «آن را نزد آن شیخ قرائت کردم» و تنها به وسیله اجازه به هریک از آن دو نسبت داده می شود و بس. مراد نجاشی این است که: کتاب «اصفیاء امیرالمومنین» تنها به وسیله اجازه (نه قرائت) از ابن عقده و ابن زبیر از قول «علی بن حسن بن فضال» روایت شده است و هیچیک از شاگردان این دو نفر را نیافته اند که بگوید: «این کتاب را نزد آنها خوانده ام» بنابراین، سند کتاب مذکور از طریق قرائت به علی بن فضال نمی رسد. نجاشی پس از آن گوید: «احمد بن حسین کتاب صلاة و زکاة و مناسک و حج و صیام.... را در مدتی که من نیز بودم و آن را شنیدم، نزد احمد بن عبدالواحد قرائت کرد. خود من کتاب صیام را در «مشهد العتیقه»  از قول ابن زبیر از علی بن الحسن نزد او قرائت کردم. او دیگر کتب ابن فضال را نیز با همین طریق برای ما روایت کرد». بنابراین، شیخ نجاشی هم قرائت کتابهای ابن فضال به وسیله همدرسش را نزد استادش شنیده، و هم خود او آن کتابها را نزد همان استاد در «مشهد العتیقه» قرائت کرده است. نجاشی سپس گوید: «محمد بن جعفر در جمع دیگری، از قول احمد بن محمد بن سعید کتابهای علی بن الحسن (فضال) را برای ما روایت کرد». مراد نجاشی این است که: محمد جعفر کتابهای مذکور را از احمد بن محمد بن سعید اخذ کرده و او نیز از ابن فضال گرفته است. و محمد بن جعفر با این سند جماعتی از روایان را، که نجاشی نیز در بین آنها بوده، با کتابهای ابن فضال آشنا نموده، و شیخ نجاشی کتابهای ابن فضال را با این دو طریق روایت کرده است. شیخ طوسی در فهرست گوید: «(علی بن حسن فضال) کوفی، ثقه کثیر العلم، واسع الأخبار، خوش تصنیف و غیر معاند است و در عقیده به اصحاب ما دوازده امامی ها نزدیک است. کتابهای او انباشته از اخبار و نیکوست. گفته شده: آنها سی کتاب است... کتابهای او را احمد بن عبدون از علی بن محمد بن زبیر برای ما روایت کرد. اکثر آنها از طریق قرائت نزد او، و بقیه از راه اجازه از علی بن حسن فضال می باشد. اردبیلی نیز روایات او را در جامع الرواة یاد آور شده است. و اما:

حسن بن جهم

نجاشی گوید: «حسن بن جهم بن بکیر، ابو محمد، ثقه است. از ابوالحسن موسی بن جعفر و امام رضا روایت کرده و دارای یک کتاب است که عده ای از اصحاب آن را برای ما روایت کردند». شیخ طوسی در فهرست گوید: «او را مسائلی است که آن را برای ما روایت  کردند...». اردبیلی در جامع الرواة روایاتش را پی می گیرد.