بررسی معنای مختلف الملائکه در زیارت جامعه کبیره

کلمه ی مختلف مشتق از کلمه ی اختلاف است. اختلاف در اینجا به معنای «آمد و رفت» است، نه به معنای «مخالفت دو نفر یا دو گروه با یکدیگر». در قرآن می خوانیم: «إن فی خلق السماوات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لآیات لاولی الالباب» (سوره آل عمران/ آیه 190)، «در خلقت آسمان ها و زمین و رفت و آمد شب و روز، نشانه هایی هست از برای اندیشمندان، تا از روی نظم و حساب دقیقی که در آفرینش و تدبیر آن ها به کار رفته است، به علم و قدرت و حکمت آفریننده ی آن ها پی ببرند».

شب شد، یعنی شب رفت و روز آمد و ما در این جمله از زیارت جامعه عرض می کنیم: سلام بر شما که مختلف ملائکه، یعنی محل رفت و آمد فرشتگان، هستید، ملائکه با شما رفت و آمد دارند. اگر انسان یک بار به جایی برود، نمی گویند آنجا رفت و آمد دارد، بلکه وقتی این گفتار صحیح است که مکرر باشد. به ارتباط مداوم و مکرر، اختلاف و رفت آمد گفته می شود، و لذا می گوییم: شما اهل بیت عصمت، مختلف ملائکه هستید یعنی بیت و خانه ی شما محل رفت و آمد فرشتگان است و فرشتگان علی الدوام با شما در ارتباط هستند.

ملائکه در ردیف خدا و رسول

وجود ملائکه از معتقدات ماست یعنی، اعتقاد داریم موجوداتی در عالم هستند که خالق حکیم آنها را آفریده و از حسن ما پنهانند. به اصطلاح فلاسفه، مجرد از ماده اند یا از جسم لطیفه اند. به هر حال، موجوداتی هستند که ما آنها را احساس نمی کنیم، نمی بینیم و لمس نمی کنیم. همانگونه که معتقدیم خدا موجود غیبی است، فرشتگان نیز موجود غیبی هستند یعنی، از عالم حس ما پنهانند. در این آیه ی کریمه می خوانیم:
«آمن الـــرسول بما انزل إلیه من ربه و المومنون کل آمن بالله و ملائکته و کتبه و رسله....»، (سوره بقره / آیه 285)، طبق این آیه، ملائکه نیز در ردیف خدا و کتب و رسل، از معتقدات و متعلق ایمان ما هستند. در قرآن کریم برای آنها بال ها و پر نیز اثبات شده است.

«الحمد الله فاطر السماوات و الارض جاعل الملائکه رسلا اولی أجنحه مثنی و ثلاث و رباع...» ( سوره فاطر/ آیه 1)، «خداوند برای ملائکه بال های متعدد قرار داده است، بعضی دو بال و بعضی سه و بعضی چهار بال دارند».

مراتب گوناگون عبادت ملائک

البته، بال و پر کنایه از احاطه ی علمی و نفوذ قدرت و تدبیرشان است و مقاماتشان نیز مختلف است.

«... ما منا إلا له مقام معلوم»، (سوره صافات / آیه 164)، «هر کدام مقام معلومی دارند] و عبادتی مخصوص[».

«منهم رکع لایسجدون و منهم سجد لایرکعون)، «گروهی راکعند و سجده نمی کنند، گروهی ساجدند و رکوع نمی کنند و گروهی دیگر علی الدوام در حال قیامند».

این نیز به مراتب گوناگون عبادت و خضوع آنها در پیشگاه خدا اشاره می کند و گرنه واضح است که آنها مانند ما جسمی ندارند که قیام و قعود و رکوع و سجود داشته باشند. این به اختلاف مراتب آنها در عبودیت اشاره می کند، از مرتبه ی قیام و مرتبه ی قعود، مرتبه ی سجود و مرتبه ی رکوع، که ما حقیقت آن عبودیت و مراتب آن را درک نمی کنیم. منظور اینکه، رکوع و سجود به مراتب بندگی آنها و بال و پر به مراتب احاطه ی علمی و نفوذ تدبیری آن ها اشاره می کند که همه چیز عالم تحت تدبیر آنها اداره می شود.

در آیه پنجم سوره مبارکه نازعات آمده است: «فالمدبرات أمرا»، «به اذان خدا، تدبیر امور می کنند». فرشتگان، آب را از آسمان نازل می کنند. گیاه از زمین می رویانند. تنظیم ابرها و توزیع آنها به نواحی مختلف به عهده ی آنهاست. طبق روایت، هر قطره ی بارانی به وسیله ملکی به زمین نازل می شود و به جای خودش می رسد. این همه قوای طبیعی در عالم مشغول کارند و می بینیم که همه روی نظم و حساب دقیق کار می کنند، معلوم می شود که یک نیروی الهی بر هریک از این نیروهای طبیعی مسلط  است وگر نه خود طبیعت که کور و کر است و نمی تواند کار خود را تنظیم کند. مثلا برگی را در نظر بگیرید که از شاخه ی درختی می روید و بالا می آید، دانشمندان گیاه شناس می گویند: هفت قوه کار می کنند تا یک برگ از شاخه بروید؛ قوه ی جاذبه، قوه ی ماسکه، قوه ی هاضمه، قوه ی دافعه، قوه ی مربیه، قوه ی مصوره و قوه ی مولده. اینها همه دست به دست می دهند تا برگی از شاخه ی درختی می روید. آنگاه می بینیم این برگ چقدر منظم است. درست مثل این است که نقاش ورزیده ای با یک قلم بسیار ظریف آن را نقاشی کرده است که مثلا  کجا سبز و کجا سرخ و کجا سفید باشد. کدام قسمتش باریک و کدام قسمتش پهن باشد. شما یک برگ گل را بگیرید و مطالعه کنید و ببینید چه دقت عجیبی در برش قطعات مختلف این گلبرگ و رنگ آمیزی آن به کار رفته تا به این کیفیت در آمده است. حال، این هفت قوه که قوای طبیعی اند و فاقد درک و شعورند، پس این نظم و حساب دقیق حیرت انگیز از کجاست؟ معلوم می شود که این قوای هفت گانه، تحت تدبیر هفت ملک، که دارای عقل و درک و شعورند، هدایت می شوند. ما نمی گوییم ملائکه همان قوای طبیعی هستند، بلکه می گوییم قوای طبیعی مسخر تدبیر ملائکه هستند یعنی، یک سلسله نیروهای الهی و غیبی دارای عقل و شعور، قوای طبیعی را تسخیر کرده اند و آن ها را هدایت می کنند. آنگاه می گوییم این ملائکه نیز در همه جای عالم با اذن ولی زمان علیه السلام به تدبیر امور عالم مشغولند یعنی، ابتدا باید به آستان اقدس مقام ولایت امر عرض ادب کند و از مقام اقدس او استیدان کنند و سپس دنبال کارشان بروند. هر ملکی در هر جا و دنبال هر کاری که می رود، در هر لحظه با اذن و اراده ی  ولی زمان – اروحنا له الفدا-  می رود. در این زمینه روایتی از حضرت امام کاظم علیه السلام منقول است که می فرمایند:

(ما من ملک یهبطه الله فی امر ما یهبطه الا بدأ بالامام)، «هیچ ملکی نیست که دنبال کاری برود، مگر این که اول خدمت امام علیه السلام می رسد.»

(فغرض ذلک علیه)، «به او عرضه می دارد که من مأمور این کار هستم».

(و ان مختلف الملائکه من عند الله تبارک و تعالی إلی صاحب هذا الامر)، « از جانب خدا، همه ی فرشتگان مأمورند به حضور صاحب الامر برسند و با اذن ایشان دنبال کارشان بروند».

کمترین حرکت فرشتگان با اذن امامان معصوم علیهم السلام

باز روایت مفصلی هست که از غرائب روایات است و ضمن آن این جمله از امام امیرالمومنین علیه السلام رسیده که به سلمان فرموده است:

(و الذی رفع السماء بغیر عمد)، «قسم به خدایی که آسمان را بی ستون برافرشته است»؛

(لو ان احدهم رام ان یزول من مکانه بقدر نفس واحد لما زال حتی آذن له)، «هریک از فرشتگان بخواهند به قدر یک نفس از جای خود تکان بخورند، تا اذن من نباشد، توانا بر حرکت نخواهند بود». بعد فرمود: این مقام منحصر به من نیست.

(و کذلک یصیر حال و لدی  الحسن)، «پس از من فرزندم حسن متصدی این امر است».

(و بعده  الحسین و تسعه من ولد الحسین تا سعهم قا ئمهم)، امامان علیهم السلام هریک پس از دیگری دارای این مقامند تا نهمین آن ها که قائمشان است. پس معنای (مختلف الملائکه) این شد که: «شما اهل بیت رسالت، محل رفت و آمد فرشتگان هستید و آنها به خانه ها و بیت شما رفت و آمد و نزول و صعود دارند».

در هنگام  ورود به حرم مطهرشان اذن دخول می خوانیم:

(ء أدخل یا ملائکه الله المقیمین فی هذا المشهد)، «آیا اجازه می دهید داخل شوم ای فرشتگانی که مقیم در این مشهد هستید؟»

(ء أدخل یا ملائکه الله  المحدقین بهذا الحرم)، «آیا اجازه ی دخول به من می دهید ای فرشتگانی که اطراف این حرم را گرفته اید؟»

در زیارت حضرت امام حسین علیه السلام می خوانیم:

«السلام علیکم یا ملائکه ربی المحدقین بقبر الحسین علیه السلام)، «سلام بر شما ای فرشتگان خدای من که قبر امام حسین علیه السلام را در برگرفته اید».

پس ملائکه الله، هم در زمان حیات امامان علیهم السلام، هم بعد از وفاتشان با آن ها در ارتباطند.