شرایط مشاورین در احادیث اسلامی

بی شک طرف مشورت انسان، مخصوصا در امور مهمه و مسائل حساس اجتماعی، هر شخصی نمی تواند باشد، بلکه باید دارای صفات ویژه ای باشد که او را صالح برای این کار کند، به همین دلیل در روایات اسلامی، گروهی به عنوان «افراد شایسته مشورت» و گروهی به عنوان «غیر شایسته» معرفی شده اند.

امام صادق (ع) در حدیثی می فرماید: «ان المشورة لا تکون الا بحدودها  الاربعه....فاولها ان یکون الذی تشاوره عاقلا،. الثانی ان یکون حرا متدینا، و الثالث ان یکون صدیقا مواخیا و الرابع ان تطلعه علی سرک فیکون علمه به کعلمک.....»، «مشورت تنها با چهار شرط سودمند است، نخست اینکه مشاور تو عاقل باشد، دوم آزاده و با ایمان و سوم دوست علاقمند و دلسوز باشد، چهارم اینکه او را بر سر خود آگاه سازی تا آگاهی او نسبت به موضوع مورد مشورت همچون آگاهی تو باشد».

در حدیث دیگری از علی(ع) می خوانیم: «خیر ما شاورت ذووا النهی و العلم و اولوالتجارب و الحزم»، «بهترین کسی که با او مشورت می کنی صاحبان عقل و علم و کسانی که دارای تجربه و دوراندیشی هستند، می باشد». در نقطه مقابل این معنی، در روایات اسلامی شدیدا از مشورت با افراد «بخیل» و «ترسو» و «حریص» و «احمق» نهی شده است.

پیغمبر اکرم (ص) به علی (ع) فرمود: «یا علی! لاتشاور جبانا فانه یضیق علیک المخرج ولا تشاور البخیل فانه یقصربک عن غایتک، ولا تشاور حریصا فانه یزین لک شرها»، «ای علی با آدم ترسو مشورت نکن که راه خروج (از مشکلات) را بر تو تنگ می کند و با بخیل مشورت مکن که تو را از (بذل و بخشش بجا و) رسیدن به هدف باز می دارد و با حریص نیز مشورت مکن که حرص و آز را برای تو زینت می دهد (و تو را به راه خطا می کشاند). در روایات دیگری از مشاورت با افراد احمق و نادان و کذاب و درغگو نیز نهی شده است.

از آنچه در بالا گفته شد به خوبی استفاده می شود که مشاوران – مخصوصا در امور مهم- باید افرادی هوشمند، عاقل، خیرخواه، باتجربه، راستگو، امین، شجاع و با سخاوت بوده باشند، و از میان رفتن هر یک از این صفات موجب وهن و سستی و تزلزل پایه های مشورت می گردد. مثلا هر گاه مشاور آدم احمق و جاهل باشد، حقایق را در نظر انسان دگرگون می سازد و آن گونه که در احادیث وارد شده است، اراده می کند به تو نیکی رساند ولی مایه شر می شود! و اگر ترسو باشد مانع از اقدام به موقع و قاطعیت در امور می گردد، و هرگاه دروغگو باشد به تعبیر روایات دور را در نظر تو نزدیک، و نزدیک را دور می سازد. و به سرابی می ماند که تشنگان را در بیابان فریب می دهد. و اگر بخیل باشد مانع از هر کار خیر می گردد و دائما تو را از فقر و تنگدستی می ترساند، و اگر ترسو باشد مانع از تصمیم گیری به موقع می شود، و فرصتها از دست می رود، و اگر آدم کم تجربه یا بی تجربه ای باشد همه چیز را به هم می ریزد و برنامه ای سازنده را به شکست می کشاند، و اگر حریص باشد تو را به ظلم و ستم دعوت می کند تا آتش حرص را فرو بنشاند.

با توجه به این پیامدها باید در انتخاب مشاوران مخصوصا در مسائل مهم اجتماعی که حقوق دیگران در آن مطرح است سختگیر بود، و معیارهای بالا را دقیقا در نظر گرفت. این نکته نیز قابل توجه است که از نظر اسلام مشورت ایجاد حق می کند، یعنی شخص مشاور یا باید مشورت را نپذیرد و یا اگر پذیرفت حق امانت را رعایت کند، و آنچه را خیر و صلاح تشخیص می دهد در اختیار مشورت کننده قرار دهد، و در غیر این صورت «خائن»! محسوب می شود، و خیانت در مشورت یکی از بزرگترین گناهان است.

در حدیثی از رسول خدا (ص) می خوانیم: «من استتشاره اخوه المومن فلم یمحضه النصیحه سلب الله لبه»، «هرکس برادر مومنش با او مشورت کند و خیرخواهی را خالصانه انجام ندهد، خداوند عقل و خرد او را از او خواهد گرفت».

در حدیث دیگری از امیرمومنان علی(ع) آمده است: «خیانه المستسلم و المستشیر من افظع الامورى و اعظم و موجب عذاب السعیر»، «خیانت به کسی که در برابر نظر تو تسلیم شده و مشورت می خواهد از بدترین کارها، و بزرگترین بدی ها، و موجب عذاب سوزان (روز قیامت) است»!

سخن درباره مشورت و فروع و شاخ و برگ آن بسیار دامنه دار است. آنچه در بالا آمد عصاره ای از این بحثها بود که راه را برای بحثهای دیگر می گشاید. این بحث را با شعر جالب دیگری که درباره صفات مشاوران است پایان می دهیم:

لاتستشر غیر ندب حازم فطن                                قد استوی منه اسرار و اعلان

فللتد ابیر فرسان اذا رکضوا                                  فیها ابروا کما للحرب فرسان

«مشورت مکن با افراد با فضیلت دوراندیش هوشیار- که ظاهر و باطن آنها یکی است. چرا که برای تدبیر امور، قهرمانانی است که وقتی سوار بر مرکب می شوند به خوبی از عهده کار برمی آیند، همان گونه که برای جنگ نیز سوارکارانی لازم است».