تأثیر قرآن در شكوفایی تمدن اسلامی

قرآن محور شکوفایی علوم در تمدن اسلامی
نقطه آغاز شکوفایی علوم در تمدن اسلامی، قرآن کریم است. مسلمانان علوم خویش را از تحقیق و جستجو در معانی و مفاهیم آیات قرآن و سپس حدیث آغاز کردند و لهذا نخستین شهری که جنب و جوش علمی در آن پیدا شد مدینه بود، و نخستین مراکز علمی مسلمین مساجد بود و نخستین موضوعات علمی آنان مسائل مربوط به قرآن و سنت، و نخستین معلم شخص رسول اکرم است. علم قرائت، تفسیر، کلام، حدیث، رجال، لغت، نحو، صرف، بلاغت و تاریخ و سیره که جزء نخستین علوم اسلامی است به خاطر قرآن و سنت به وجود آمد. ادوارد براون می گوید: پروفسور دخویه، عربی دان بزرگ، در مقاله ای که در موضوع طبری و مورخین قدیم عرب برای جلد 23 دائرة المعارف بریتانیکا نوشت به طرز قابل ستایش نشان داد چگونه مسیر علوم مختلفه مخصوصا تاریخ در جامعه اسلامی به مناسبت قرآن شریف پیشرفت کرد؟ و چگونه این علوم در اطراف هسته مرکزی حکمت الهی تمرکز یافت. علوم مربوط به زبان شناسی و لغت طبعا در درجه اول قرار داشت. همین که خارجیان برای قبول اسلام هجوم آوردند احتیاج فوری به صرف و نحو و لغت عرب احساس شد. زیرا کلام الله مجید به زبان عربی نازل شده بود. برای شرح معانی کلمات نادر و غریب که در قرآن آمده بود لازم شد اشعار قدیم (عرب) را به قدر امکان گرد آورند...

برای درک معانی این اشعار ضرورت علم الانساب و اطلاع از ایام و اخبار عرب عموما محسوس گردید. در تکمیل احکام که قرآن برای امور زندگانی نازل شده بود لازم شد از اصحاب و تابعین راجع به اقوال و افعال نبی در اوضاع و احوال مختلف سؤالاتی بشود و در نتیجه علم الحدیث پدید آمد. برای تشخیص اعتبار احادیث لازم بود به متن و اسناد حدیث وقوف حاصل شود... برای تحقیق حقیقت اسناد، علم به تواریخ و سیر و اوصاف و احوال این اشخاص ضرورت داشت و این امر باز به طریق دیگری منجر به مطالعه شرح زندگانی مشاهیر رجال و تقاویم و ترتیب وقایع و علم ازمنه و اعصار گردید. تاریخ عرب هم کافی نبود، تواریخ همسایگان عرب علی الخصوص ایرانیان و یونانیان و حمیریان و حبشیان و غیره تا حدی برای فهم معانی بسیاری از اشارات مندرجه در قرآن و اشعار قدیم مورد لزوم بود. علم جغرافی نیز به همان منظور و به جهات علمی دیگری که با توسعه سریع امپراطوری اسلام ارتباط داشت واجب شمرده می شد (تاریخ تمدن اسلام، صفحه 392-391).

علاقه به قرآن سرآغاز تمدن عظیم اسلامی
جرجی زیدان می گوید توجه مسلمین به علوم از قرآن کریم آغاز گشت، مسلمین به قرآن اعجاب داشتند. به تلاوت صحیح آن اهمیت می دادند، قرآن دین و دنیای آنان را تأمین می کرد. تمام سعی خود را در فهمیدن احکام قرآن مصروف می داشتند احساس نیاز مسلمین به درک و فهم الفاظ و معانی قرآن علوم مختلف اسلامی را به وجود آورد خلاصه آن سلول حیاتی زنده ای که در جامعه اسلامی پدید آمد و رشد کرد و تکامل یافت تا منجر به تمدن عظیم اسلامی شد، اعجاب و عشق و علاقه بی حد مسلمین به قرآن بود. جرجی زیدان درباره اعجاب عظیم مسلمین به قرآن که منشأ تهاجم مسلمین به فتح دروازه های علوم گشت می گوید: مسلمانان در نوشتن و نگاهداری قرآن دقت و اهتمامی کردند که نظیر آن سابقه ندارد.

به این قسم که قرآن را روی صفحه های طلا و نقره و عاج نگاشتند و یا پارچه ها ی حریر و ابریشم بسیار عالی انتخاب کرده آیات قرآن را با آب طلا و نقره بر آن نوشتند و منزل و محفل خود را با آن آراستند و دیوار مسجدها و کتابخانه ها و مجلسهای عمومی را با آیات قرآن نزیین نمودند و خطوط بسیار زیبا در نوشتن آن به کار بردند. انواع پوستها، چرمها، کاغذها در تحریر قرآن استعمال می شد و آن را به طور لوله و دفتر و جزوه و رقعه و غیره با مرکبهای رنگارنگ نوشته میان خطها را تذهیب می کردند... مسلمانان شماره سوره های قرآن، آیات قرآن، کلمات قرآن را یکایک ضبط کرده اند و حتی شماره حروف را جدا جدا ضبط کرده اند که در قرآن چند الف، چند ب، چند ت و غیره یافت می شود (تاریخ تمدن اسلام، ج 3 ترجمه فارسی، صفحه 94-95). او می گوید: اسلوب قرآن را در خطبه ها و کتابهای خویش سرمشق قرار دادند، و به آیات قرآن در تألیفات خویش تمثل جستند و آداب و تعلیم قرآن در اخلاق و اطوار و زندگانی روزانه مسلمانان پدید آمد.

در صورتی که بسیاری از ملل اسلامی زبانی جز زبان قرآن داشتند و در کشورهایی می زیستند که از قرآن دور بود مسلمانان گذشته از علوم شرعی، در علوم لسانی (صرف و نحو) به آیات و معانی قرآن استشهاد و استدلال می کردند. مثلا تنها در کتاب سیبویه سیصد آیه از قرآن ذکر شده است. ادیبان و نویسندگان که درصدد تزیین گفته ها و نوشته های خود بودند حتما از آیات قرآن استمداد می جستند (همان مدرک، صفحه 93-314). جرجی زیدان می گوید: موقع استیلای صلاح الدین ایوبی بر مصر در کتابخانه ای که العزیز بالله دومین خلیفه فاطمی تأسیس کرد و وزیر او یعقوب بن کلس او را به این کار تشویق می کرد، سه هزار و چهار صد قرآن موجود بود که همه را با آب طلا، به خط زیبا، نگاشته بودند (همان مدرک). گنجینه قرآن که هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی هست با آن خطوط عالی و تذهیبها و نقاشیهای حیرت انگیز نشانه ای از علاقه مردم این مرز و بوم به این کتاب مقدس است.

قرآن و طلوع و غروب تمدن ها
تمدن طلوع و غروب دارد یعنی در یک جامعه طلوع می کند، بعد در آنجا به انحطاط کشیده می شود و در جای دیگر طلوع می کند. این سخن حضرت رسول است درباره قرآن که می فرماید: «یجری کما یجری الشمس و القمر؛ جریان پیدا می کند همانطور که ماه و خورشید جریان پیدا می کنند»، یعنی اگر از میان مردمی غروب کند همانگاه از میان مردم دیگر طلوع می کند: «من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتی الله بقوم یحبهم و یحبونه؛ هر کس از شما از دینش برگردد، خدا به زودی جمعیتی را به عرصه می آورد که دوستشان دارد و دوستش می دارند» (مائده/ 54). غروب نمی کند ولی از اینها غروب می کند، یک وقت حساب قرآن است که آیا قرآن غروب می کند یا نمی کند؟ نه، قرآن غروب نمی کند ولی یکوقت صحبت جامعه است؛ جامعه ای که می بایست از پرتو آن استفاده کند منحط می شود و از بین می رود. فرهنگ بشری، فرهنگ انسانی، خود یک امری است. علل این را هم ذکر می کنند که چرا یک جامعه این حالت را پیدا می کند که وقتی به حالت رشد و کمال می رسد (انحطاط پیدا می کند). حتی توین بی معتقد است که طبیعتاً باید اینطور باشد، گو اینکه می گوید می توان جلوی آن را گرفت.

بحثی است که وقتی جامعه به یک مرحله از کمال رسید عوامل انحطاط نه عوامل ضدش که می خواهد از درونش یک جامعه دیگر بیرون بیاید عامل پیری و فرسودگی از درون خودش پیدا می شود، جامعه را پیر و فرسوده می کند و به انحطاط می کشاند، آیا این عوامل انحطاط، جبری است یعنی جلویش را نمی شود گرفت، مثل پیری در گیاهان و حیوانات که جلویش را نمی شود گرفت، فقط می شود آن را کمی عقب انداخت و عمرش را قدری زیادتر کرد ولی «ما جعلنا لبشر من قبلک الخلد؛ و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی (در دنیا) مقرر نکردیم» (انبیاء/ 34)، آیا هیچ جامعه ای هم مخلد نیست؟ یا نه، می شود جلو اینها را گرفت؟ توین بی می گوید می شود جلو اینها را گرفت، یعنی جامعه را می شود نو به نو کرد، عوامل کهنگی و فرسودگی می آید، جامعه را نو کرد و نو کرد و نگذاشت هیچگاه به انحطاط کشیده شود.