مدرسه خان جلوه گاه حکمت متعالیه (تحلیل بنا)

در فسمت دوم نوشتار به توصیف و تحلیل بنای مدرسه خان که با معماری شیوه به «سبک شیرازی» و به احتمال قریب به یقین زیر نظر صدرالمتألهین ساخته شده است پرداخته می شود.

تحلیل بنای مدرسه خان

سردر بسیار بلند و عریض مدرسه در نمای ورودی با نسبتی متناسب نزدیک به مربع و با طاقنماهایی واقع در دو سوی درگاه، خردی درگاه را در برابر عظمت سردر با کششی دلنشین جذاب کرده است. این نمای ورودی در جبهه غربی مدرسه قرار دارد و خود بخشی از نمای جبهه بیرونی مدرسه است که بیشترین ارتباط را با نمای سطوح مجاور داراست. نمای بیرونی ضلع غربی سردر مدرسه خان شیراز ازاره ها و طاقنماهای سنگی جلوخان مدرسه هم در نهایت ظرافت و سادگی بنا شده و به بیننده آرامشی مطبوع می دهد و دید او رابه راحتی به کتیبه کمرپوش سردر که مزین به آیات کریمه است، می کشاند و از آنجا به مقرنس کم نظیر طاق در گستره ای وسیع می برد و ناظر از آرایش هندسی به وجود آمده در انبوهی گل و بوته، نظم عالی و دقیق طبیعت را درک و به آسمان حقیقت عروج می کند و بی اختیار زبان به ستایش می گشاید.

هشتی مدرسه

بالاخره بیننده دل آگاه در فرود دیدگان به طرف درگاه، شگفتی دیگری را از اثر سرپنجه هنرمندان با موسیقار رنگ شاهد می شود، که در عرقچین هشتی مدرسه طرح صور زمانی و مکانی کیهان را به شیوه ای نو با ترنج فانوسی، که نماد مشکات نور است به هم آمیخته و به طرزی بدیع بر کاشی معرق نقش شده می نگرد. در این نقش ابتکاری با حالت دادن به بافت هندسی تصویر حرکات افلاک و عالم علوی، پیچیده ترین ترکیب هنری به صورتی بدیع و خیال انگیزو با طبیعتی مأنوس جلوه گر شده و با رؤیت آن بیننده تا ژرفای کیهان سیر می کند، زیرا این پدیده تجسد یافته که ژرفترین معنای خود را در مقوله های زمان و مکان باز یافته «در ذهن فرد زمینه ای برای کشف و شهود و درون بینی مهیا می سازد»؛ بدین جهت این عرقچین از شاهکارهای هنر معماری است و تقلید از آن در داخل گنبد خانه مسجد شیخ لطف الله و کاربرد آن در اثر هنری ماندگار دوره صفوی، خود گواه توجه و اقبال اهل فن و ذوق در آن عصر بدان می باشد و گفتنی است، هنر ترکیب رنگ زیبایی بی نظیر و ساخت عرقچین معرق هشتی مدرسه که در اصل آن را با ظرافت یک کاسه چینی، واژگون و معلق، یک پارچه ریخته اند، و این کار در معماری به ندرت صورت گرفته است.

ایوان مدرسه

هر گاه از معبر میانی مستقیم از راه ورودی ایوان متصل به هشتی وارد صحن مدرسه شوند، حوض هشت گوش بزرگی در وسط حیاط برابر دیدگان است و آن طرف دیگر، در میان ضلع شرقی، ایوانی با تزئینی متفاوت و ترکیبی نظیر ایوان شرقی مدرسه الغ بیک، انتهای آن به صورت نیمه منشور قائم و با سه ردیف هفتایی دریچه به طرزی بدیع و بسیار ظریف، بر روی هم در فاصله معین بنا گردیده و روی آن نیمه عرقچینی زیبا ساخته شده است که پیشانی آن پیوسته به طاق و ضربی مزین به رسمی است و گنبد مرکزی ایوان هم به آن تکیه دارد. این گنبد متأسفانه براثر زلزله ویران گشته و بعدها از نو ساخته شده است و امروز از شکل اصلی آن اطلاعی نداریم، ممکن است در گذشته دارای روزنه نور و دید بوده و به علت اینکه تنها دو دیوار باربر، داشته، تنش زلزله را تاب نیاورده و فروریخته است. از این رو سازندگان بعدی آن را بدون روزنه نور و دید بنا کرده اند.این ایوان یا مدرس مانند ایوان مدرسه الغ بیگ جهت گاه شناسی مورد استفاده قرار می گرفته است.

تهویه هوای مدرسه

از ویژگیهای دیگر مدرسه خان دستگاه تهویه هوای مطبوع آن می باشد که در هیچ بنای دیگری سابقه ندارد. برای این منظور، راهروهای هر اشکوبه مدرسه با سقف سراسری کمرپوش به دو طبقه جدا از هم تقسیم می شود، که این عملی دو منظوره است؛ یکی اینکه سقف کمرپوش در سوانح مختلف (از جمله زلزله) سبب مقاومت بیشتری برای دیوارهای بلند بنا می شود. دیگر اینکه، طبقه دوم ایجاد شده است از طریق دریچه هایی که به درون هر یک از حجره ها راه دارد، کار کانال کولر را در تهویه هوا انجام می دهد با این تفاوت که کانالهای امروزی در ابعاد کم برای فشار هوای زیاد ساخته می شود ولی در اینجا کانال به بلندی و عرض و اندازه راهروی مورد استفاده، بنا شده است و پنجره های حجره ها که بالای سر در جانبی غرفه های اطراف صحن مدرسه است از داخل، روبروی هر یک از این دریچه ها قرار دارد و موجب کوران و جریان بهتر هوا و مطبوعی و لطافت بیشتر آن در حجره ها می گردد.
از سوی دیگر دو پنجره رویهم به بلندی هر طبقه در کنار هریک از حجره های ضلع غربی و شرقی بنا شده است و در هر حجره دیواری ظریف از کناره پنجره تا دیوار روبرو کشیده شده و به کاربندی سقف پیوسته است که حجره را به دو قسمت تقسیم کرده و از دری میانی، دو بخش به هم راه دارد؛ فاصله دو پنجره هم از داخل با طاقی تخت از هم جدا گردیده که عملا هر یک از پنجره ها در طبقه ای قرار گرفته اند، پنجره پایینی به وسیله دیواری که انحنای آن به طرف درگاه میانی است، هوا را برای ورود به بخش اصلی حجره به جریان می اندازد و پنجره فوقانی در راستای کناره پشت کاربندی سقف، مستقیم تا آخر قسمت دوم حجره از طاق به وسیله دریچه ای به طرف پایین راه دارد و هوا را از بالا به طرف درگاه میانی می راند.
این دو جریان هوا در جلوگیری درگاه میانی با هم برخورد می کند، و چون جریان هوای پنجره پایین، انحنای دیوار به آن جهت داده، با شتاب بیشتری به طرف بخش اصلی حجره به حرکت در می آید و هوای داخل را به بالا و در مسیر کوران دو دریچه کانال اصلی قرار می دهد. این گردش ملایم هوا موجب تازگی و مطبوعی دائمی آن در حجره می شود. باید توجه داشت، ساخت این نوع دستگاه تهویه هوا با وسایل و امکانات آن زمان که امروز هم پسندیده است و می تواند کاربرد نیز داشته باشد، از ویژگیهای ممتاز این مدرسه است که تا کنون در بنای دیگری مشاهده نگردیده است.

تناسب هندسی و عددی مدرسه

ویژگی دیگر مدرسه، تناسب هندسی و عددی آن است که با دیدی روانشناسانه به آن نگریسته و در ترکیب بنا اعداد مقدس و «جابری» و «اندازه هایی طلایی» را در نظر گرفته تا توانسته است از این نسبتهای دقیق، احساس نظم را در ترتیب فضاها به وجود آورد و به چندگانگی اجزاء بنا وحدت بخشد و مجموعه ای به صورت یک واحد زیبا مطرح کند و امکان تداوم آن را بدین وسیله افزایش دهد و بر تقدس آن بیفزاید. از این رو در بنای ورودی سردر مدرسه با سلیقه ای خاص (بدون احتساب دهلیزها) اندازه عددی 10، 12 و 16 متر برابر ابعاد کعبه مقدس رعایت شده است و در تنظیم تناسبات پلان مدرسه در اندازه ها از «پیمون یا مدول» بهره جسته و مبنا را بر 30 پاره گذاشته که عدد 30 با حروف جمل برابر اسم «یا واحد» است.
ولی به حقیقت چنین خواسته که کار را با یاد خدا شروع کند و تعداد پنجره های بنا 92 عدد برابر نام مبارک حضرت محمد (ص) می باشد. از طرف دیگر از مجموع تعداد حجره ها، ایوانها، راهروها، پلکانها، مناره ها که عناصر اصلی به حساب می آیند و در عین حال صورتی نمادین دارند با رقم 92 حاصل می شود و از مجموع تعداد عناصر اصلی غرفه ها، مدرسها، راهروها، پلکانها و ایوانها که هر یک در مقام ولایت جلوه ای رمزی نیز دارد عدد مبارک 110، اسم حضرت علی (ع) به دست می آید و مدرسه صدرا دو ارسی هفت در دارد که هر یک دارای 14 در می باشد. به طور خلاصه این بنا 72 غرفه، 12 راهرو هر طبقه 5 مدرس، 4 ایوان، یک مسجد، یک مدرس گاه شناسی و دو مناره (مانند دو دست تمنای مظلوم به طرف حق) دارد که گروهی تنگ نظر و کوردل از روی جهالت در یورشهای ددمنشانه به جرم شیعه گری آن را فرو ریختند و هنوز مردی با همت پیدا نشده است تا آن را چون گذشته که بلندترین مناره های شهر بود به آسمان بر افرازد.
تحلیل و تنظیم تناسبات بر روی نمای جبهه غربی که ورودی مدرسه در آن قرار دارد، بدین صورت است که اگر به مرکز هریک از دو پایه اصلی سردر ورودی و به شعاع بلندی آن، دو نیم دایره رسم شود، انتهای حجره های طرفین را از سویی و انتهای سردر را از سوی دیگر قطع می کند؛ حال اگر اقطار مربعی که سردر اصلی در آن قرار دارد، رسم شود قطرها کمانها را در دو نقطه قطع می کنند. هرگاه خطی از این دو نقطه بگذرد و طرفین آن امتداد یابد، خط سقف حجره های طرفین طبقه دوم به دست می آید. می دانیم مستطیل حاصل از مربع سردر و این خط، نسبت طلایی دارد و دو مستطیل طرفین سردر هم با آن مساوی و دارای اندازه طلایی است. اقطار مستطیل میانی در دو نقطه کمانها را قطع می کند. خطی که از این دو نقطه می گذرد، خط انتهای دریچه حجره ها را پدید می آورد. باز قطرهای حاصل از مستطیل جدید از دو نقطه کمانها می گذرد. خط پدید آمده از این نقاط با خط سردر حجره ها یکی است که به همین ترتیب ادامه دارد تا به کف حجره ها می رسیم. اکنون برای حساس شدن فاصله ها، چون مستطیل اصلی به نیمه رسیده است، از اندازه حجره های طبقه بالا با این روش استفاده می شود که از نقطه برخورد قطر مستطیل حاصل از قطر هر یک از نیم دایره ها و ارتفاع طبقات به کمان دایره در مربع سردر، سقف طبقه اول به دست می آید و از نقطه برخورد خطی که از نقطه انتهای سردر حجره های طبقه بالا و پایه مربع سردر ورودی می گذرد، خط دریچه ها حاصل می شود و منتجه خطی که از نقطه انتهای کف بالا و پایه مربع میانی به وجود می آید، خط سردر حجره های طبقه اول حاصل می گردد.

کاشی کاری مدرسه

در اینجا تنها به یک ویژگی دیگر بنای مدرسه که از خصوصیات معماری دوره صفویه نیست اشاره می شود. این خصوصیت، ویژگی «سبک هنر کاشی کاری» را که از پدیده های بی نظیر است. در ترکیب و بنای مناره های مدرسه نهفته؛ و به خوبی آشکار است که از سبکی به جز سبک دوره صفویه بهره جسته و نه تنها در آثار این دوره بلکه در کلیه آثار ایران زمین کم نظیر است و به جز دو نمونه دیگر در هنر معماری این سرزمین اثر دیگری در این راستا شناخته نشده است. که یکی، مناره ای از دو مناره مسجد جامع یزد و دیگری مناره کاشان می باشد.
این مناره ها در دو گوشه ضلع غربی که ورودی مدرسه نیز در آن قرار دارد، بنا شده است و کاملا از پایین تا بالا به صورت آشکار در جبهه بیرونی نمایان است و در ارتفاع به طوری که در گزارش مورخین آمده بلندترین بنای شهر بوده که به وسیله طاغیان تخریب شده است. این ویژگی که بدنه خارجی مناره ها از شالوده شروع شده و چون مناره های دوره صفویه پایه آن از بالای بنای اصلی نمایان نمی شود بیانگر آن است که از سبکی دیگر پیروی می کند. به خصوص از این جهت که هریک دارای دو مدخل ورودی و دو پلکان است (یکی مختص صعود و دیگری مخصوص پایین آمدن از مناره ها) به طوری که هیچگونه ارتباطی بین این دو قسمت برقرار نیست. طرز قرار گرفتن پلکان دوگانه به شیوه مارپیچی و به صورت موازی است که با احتساب هر پله به طور متوسط به بلندی 38 تا 40 سانتیمتر و کف تقریبا ذوزنقه ای به قاعده 10 و 38 و گاهی 40 سانتیمتر و ارتفاع و فاصله پلکان دوگانه، جهت صعود و نزول متناسب یک فرد متوسط القامه می باشد.