روش های قرآن برای انتقال اندیشه های دینی

قرآن کریم سه روش و رویکرد در آموزش دین مطرح ساخته است: روش عقلی - فلسفی؛ روش عرفانی و روش هنری. شیوه ی هنری، نخستین اولویت را دارد؛ شیوه ی عرفانی در رتبه ی دوم و شیوه ی عقلی- فلسفی در رتبه ی سوم قرار دارد. باید از هر سه روش استفاده کرد؛ ولی آنچه تا کنون تحقق یافته است، روش عقلی- فلسفی است. در قرآن که معجزه ی جاوید نبی اکرم (ص) است، دو گونه می توان نگریست: محتوایی و روشی. به تعبیر دیگر، قرآن دارای دو مقام است: مقام شناختاری و مقام روش شناختی. در مقام نخست، در پی آشنایی با مفاهیم، تعالیم، اندیشه ها و تمییز حق از باطل هستیم؛ اما در مقام دوم، شیوه ها، اسلوب ها و روش هایی را که قرآن در حوزه های مختلف به کار بسته است، وجهه ی همت خود قرار می دهیم.

روش های قرآن برای انتقال اندیشه های دینی
به نظر می رسد در آیات قرآن، دست کم سه روش در زمینه ی انتقال اندیشه های دینی به مخاطبان وجود دارد:

1. روش عقلی - فلسفی
این دسته از آیات واقعیتی عقلی و به تعبیری «فلسفی» دارند. البته این آیات در قالب اصطلاحات فلسفی رایج مطرح نشده اند؛ اما محتوا و روش آنها ماهیتا عقلی و فلسفی است؛ زیرا بحث از هستی با استفاده از شیوه ی استدلالی و عقلی، در هر جا و با هر زبانی که باشد، به قلمرو علوم عقلی، به ویژه فلسفه، تعلق دارد. البته نباید از این نکته ی مهم بازماند که میان «فلسفه ی قرآن» و «فلسفه ی قرآنی» تفاوتی بس عظیم است. اگر قوانین، اصول و اصطلاحات را از مکتبی خاص در فلسفه، نظیر «حکمت مشاء» یا «حکمت متعالیه» گرفتیم و با این دید به آیات نگریستیم و از دل یک آیه مثلا «صادر اول» یا «حرکت جوهری» را استظهار نمودیم، «فلسفه ی قرآنی» در اختیار داریم؛ اما اگر تمام اندوخته های فلسفی خود را کناری نهادیم و با ذهنی آماده به آیات توجه کردیم و تمام سعی خود را به کار بستیم تا از «خود آیات» مبانی و شیوه ها را استخراج کنیم، «فلسفه ی قرآن» در اختیار ماست. آنچه تا کنون به وجود آمده است (فلسفه های موجود) عمدتا فلسفه های قرآنی است. اما اگر کسانی فلسفه ی قرآن را تحصیل نموده و با فلسفه های رایج قیاس کنند، معلوم خواهد شد که تفاوت این دو فلسفه در چیست و تا کجاست.
شیوه ای که امروز در زمینه ی انتقال معارف دینی رایج و متداول است، همین شیوه است. مروری گذرا بر کتاب های معارف، بینش دینی، اخلاق اسلامی و حتی کتاب های تخصصی یا نیمه تخصصی در حوزه های مختلف الاهیات، این سخن را تأیید می کند.
نکته ی اول: اگر پذیرفتیم اهداف به کارگیری شیوه ی استدلال، تعقل و فلسفه جهت آموزش دین، تنسیق گزاره های دینی، تبیین آنها و پاسخ گویی به شبهات است، در این صورت نباید با اعمال این روش، به دنبال افزایش تقوا و انسان سازی بود. به بیان دیگر، در این زمینه سه هدف می توان تصور کرد: یکی این که فرد کافر مؤمن گردد؛ دوم، این که ایمان فرد مؤمن فزونی گیرد و سوم، این که ایمان شخص مؤمن کاهش نیافته، سست و متزلزل نگردد. آموزش دین با استفاده از شیوه ی استدلالی و تعقل ورزی محض، حداکثر می تواند هدف سوم را تأمین کند.
نکته ی دوم: مخاطبان روش عقلی- فلسفی خواص هستند؛ نه عامه ی مردم.
نکته ی سوم: یکی از مهمترین اهداف و پروژه های متفکران دینی، پاسخ دادن به شبهات، سؤال ها و اندیشه های معارض بود. از آن جا که شبهه و سؤال متناسب با هر دوره ای متفاوت است، به همین جهت بخشی از تلاش متفکر دینی باید این باشد که شبهات و سؤال ها را اولا، از منابع اصلی، ثانیا، فعالانه و نه منفعلانه، و ثالثا، متناسب با سطح شبهات شناسایی کند و با استفاده از منابع اصیل دینی و استدلال های استوار عقلی پاسخ دهد.

2. روش عرفانی
در قرآن کریم بیش از سیصد آیه می توان یافت که جنبه ی عرفانی دارد. در این آیات رابطه ای بسیار نزدیک، صمیمی و مستقیم میان خدا و بنده، از یک سو، و بنده با خدا، از سوی دیگر، برقرار شده است. انسان با قرائت این آیات و تدبیر در آنها، خود را در محضر او، و او را حاضر در تمام لحظات زندگی خود می بیند. از دیگر آثار این آیات افزایش محبت است. حب حق ریشه در نهاد و وجود آدمی دارد. انسان در عمیق ترین لایه های وجودی خود با خدا آشناست و به او عشق می ورزد. علاوه بر قرآن، در سنت هم مضامین عرفانی و عاشقانه ی فراوانی یافت می شود. عارفان از این اندوخته ی گران بها، نیک بهره جسته اند و سعی بر آن داشته اند تا از این مایه های اولیه توشه برگرفته و آن را، به شکل یک جریان یا نهضت، به سطح جامعه بکشانند و اسلام عرفانی و عرفان اسلامی را تحقق عینی بخشند.
آنان در این جهت کوشش ها کرده و مصیبت ها کشیده اند. عرفان، با تصوف وتصوف، با زهدگروی دینی (که آن را اصحاب صفه و امیر مؤمنان (ع) و امام صادق (ع) و در مراحل بعد، حسن بصری (22 - 110 ه.ق) بنیان نهادند) به صحنه آمد و «مکتب زهد» در قرن دوم به دست اول بانوی صوفی، یعنی رابعه عدویه (م 135 یا 185 ق)، به «مکتب محبت و عشق» بدل شد.
مضامین عرفانی به دو گونه آموزش داده می شدند و به نسل بعدی انتقال می یافتند: غیر رسمی و رسمی. در شیوه ی نخست، عارفان با برنامه هایی از قبیل محفل ذکر، آیین اربعین، ریاضات مشروع، جلسات وعظ و درس به ترویج شیوه ی خود می پرداختند. شیوه ی رسمی به دو صورت انجام می شد: آنان گاه اندیشه های ناب عرفانی، قرآنی و اسلامی را به شکل آثار و کتب عرضه می داشتند و گاه به صورت ادبیات عرفانی ارائه می کردند. مهم ترین بخش ادب پارسی، یعنی ادب عرفانی، یادگار همین تلاش است. تمام اشکال و قالب هایی که عرفا برای انتقال دین به مخاطبان خود برگزیده اند، بسیار مؤثر و با نفوذ بود. مهم ترین دلیل آن، ارتباط عرفان و محبت و انس با دل و جان آدمی است و آنچه در قلب انسان شکل گیرد، تأثیر بیش تری خواهد داشت. در این جا به چند نکته باید اشاره کرد: یکی این که چون امروزه نحله ها و اندیشه های بسیار متنوع غیر دینی و گاه ضد دینی مانند عرفان بودا، عرفان چینی، عرفان شینتو و عرفان سرخ پوستی رواج یافته، احساس نیاز به عرضه ی عرفان ناب اسلامی فزونی یافته است؛ به همین جهت باید دست به کار شد و با احتیاط در این وادی قدم گذارد؛ چرا که ورود در این وادی هم چون راه رفتن بر لبه ی تیغ است.
نکته ی دوم این که اگر به تاریخ عرفان در جهان اسلام مراجعه کنیم، در کنار حرف های بلند و اندیشه های نورانی، سخنان آلوده هم کم نیست. از مرحوم علامه طباطبایی نقل است که ایشان فرمود: «ابن عربی بلندترین اندیشه ها را در جهان اسلام مطرح کرده است. مزخرف ترین حرف ها هم مال اوست.» به همین جهت باید با پالایشی درونی سره را از ناسره باز شناخت و عرفان ناب را عرضه داشت.
نکته ی سوم آن است که به فرض این که نمی توان کتابی با محتوای عرفانی به عنوان متن درس عمومی عرضه داشت؛ اما می توان اثری با «رویکرد عرفانی» عرضه کرد. البته باید اندیشه های عرفانی را با زبانی عقلی مستحکم نمود تا از آسیب پذیری آن کاسته شود.

3. روش هنری
قرآن به زبان هنر اهمیت زیادی داده و اصولا یکی از مهمترین وجوه اعجاز قرآن، اعجاز ادبی است که خود نوعی از اعجاز هنری است. اعتقاد نگارنده بر این است که این روی کرد و این روش، نسبت به دو رویکرد پیش گفته، امتیازات بیشتری دارد و در اولویت است. شواهدی این امر را تأیید می کند که در این جا به ذکر چند نمونه از آنها بسنده می کنیم. پیش تر اذعان می کنیم که زبان هنری، قالب های مختلفی دارد و می توان برای آن نمونه های مختلفی بیان کرد که در این جا تنها به یک نمونه، یعنی زبان قصه و رمان، اکتفا می شود.
اگر به قرآن که مهمترین سند و منبع تفکر اسلامی است مراجعه کنیم، آیات عقلی و استدلالی زیادی خواهیم یافت؛ اما حجم آن، که نشانگر میزان اهتمام قرآن به این روش است، به نسبت، چندان زیاد نیست. قرآن شیوه ای مهم تر مطرح کرده است و آن، شیوه ی تمثیل و قصه گویی است. قرآن با این شیوه به ما می فهماند که مسائل اعتقادی را می توان محسوس نمود و در قالب مقوله های هنری به مخاطبان عرضه داشت و این دقیقا همان کاری است که امروزه بیگانه ها انجام می دهند. امروزه بسیاری از متفکران بزرگ غربی به این شیوه روی آورده اند و آثار افرادی همچون راسل، سارتر، بکت، کوندرا، اونامونو، کوئیلو و ده ها نویسنده ی دیگر بهترین شاهد این مدعاست. مگر کارتون «دوقلوهای افسانه ای» این اندیشه را به مخاطب القا نمی کند که اتحاد دو ناهمجنس و تمرکز آنان قدرت می آورد؛ و مگر این، خلاصه ی تفکر بودا نیست؟ این در حالی است که قرآن، تنها اعتماد به حق و یاد خدا را مایه ی آرامش و قدرت می داند «الا بذکرالله تطمئن القلوب؛ آگاه باش كه با ياد خدا دلها آرامش مى‏ يابد.» (رعد/ 28) آیا کارتون «پینوکیو» یک دوره سیر و سلوک و عرفان مسیحیت نیست؟ و آیا کارتون «ای کیوسان» تداعی کننده ی عرفان یوگا نیست؟ البته در این جا باید به این نکته ی مهم توجه داشت که قصه های قرآنی ویژگی های مختص به خود را دارد؛ از این رو با رمان های امروزی بسیار متفاوت است.اگر بخواهیم میان سه رویکرد پیش گفته اولویت قائل شویم، شیوه ی هنری نخستین اولویت را دارد و شیوه ی عرفانی در رتبه ی دوم و شیوه ی عقلی- فلسفی در رتبه ی سوم قرار می گیرد. البته این هرگز به معنای بسندگی به یکی از این روش ها نیست و نباید تک روشی و انحصارگرا شد؛ بلکه باید از هر سه روش بهره برد.
به هر حال مطالعه در ابعاد روش شناختی قرآن و الگوگیری برای آموزش معارف دینی کاری مهم و بایسته است. هر چند در این خصوص، به ویژه از سوی نویسندگان عرب، آثار متعددی انتشار یافته است؛ ولی این موضوع هنوز، چنان که باید، در دستور کار پژوهشگران مسلمان قرار نگرفته است. شاید یکی از دلایل کم کاری و بی مهری در این زمینه، عدم اعتقاد به این نکته است که قرآن کریم، گذشته از جنبه های محتوایی، در زمینه های روش شناختی نیز دارای اصول و الگوهای ممتاز و تازه ای است.
همچنین در بین مسلمانان از همان آغاز، گذشته از روش های قرآنی، روش های گوناگونی در تبیین و آموزش دینی مطرح بوده است و متکلمان، فیلسوفان، محدثان، زاهدان، عارفان و غیره هر کدام راهی را در پیش گرفته اند. بنابراین، نخست باید این پرسش را مطرح ساخت که چه نسبتی میان روش های موجود با روش های قرآنی وجود دارد. این مسئله، به ویژه، از آن رو حائز اهمیت است که ما معمولا ناخودآگاه در فضای ادبیات و دریافت های موجود، به فهم از قرآن دست می زنیم.