توبه از گناه غیر مقدور

توبه برگشتن از گناهى است که شخص مانند آن گناه را مرتکب شده است، اما ترک گناهى که تا به حال آن و گناهان مانند را انجام نداده، و عزم بر ترک آنها در آینده توبه نامیده نمى شود، بلکه تقوا نامیده مى شود و صاحب آن را پرهیزکار (متقى) نامند نه توبه کار (تائب)، و از این رو درست است که گفته شود پیغمبر اکرم (ص) از کفر پرهیزکار بود ولى درست نیست که گفته شود از آن تائب بود.
مراد از «مانند آن گناه» اعم است از اینکه در صورت یا درجه و مرتبه مثل آن باشد. پس پیر فرتوتى که در گذشته زنا و راهزنى از او سرزده، و اکنون توانائى بر آنها ندارد، اگر بخواهد از آنها توبه کند باید به صورت جدی گناه پشیمان شود به گونه ای که اگر توانایی هم داشت، دیگر آن گناه را مرتکب نمی شد و همچنین از گناهانی که از لحاظ مرتبه و درجه مشابه آنهاست، مانند تهمت زنا زدن و فحش دادن و دزدى و امثال این ها، توبه کند، زیرا توبه از عین آنها (یعنى خود زنا و راهزنى) با ناتوانى وى بر آنها معنى ندارد، و اگر توبه از مماثل چیزى در مرتبه و درجه، توبه از آن چیز به شمار نیاید لازم است که باب توبه نسبت به پیر فانى و هر که گناهى از او سرزده و اکنون قدرت بر آن ندارد بسته باشد، و این قول باطل است، زیرا باب توبه تا مرگ باز است، و به دلیل سخن یکى از بزرگان که در تعریف توبه گفته است: «توبه ترک انجام گناهى است که در گذشته مثل آن از حیث مرتبه نه از حیث صورت از او سرزده، براى بزرگداشت خداوند و بر حذر بودن از خشم او.»
عبارت «در گذشته مثل آن» در کلام او، براى احتراز از این است که توبه به معنى ترک گناهى گرفته شود که مثل آن در سابق سر نزده، که این را توبه نمى نامند بلکه تقوا نامیده مى شود. و سخن او: «از حیث مرتبه نه از حیث صورت» براى این است که توبه شامل عمل گذشته که اکنون بر انجام آن توانائى ندارد بشود، و بنابراین توبه عنین (مرد ناتوان جنسى) از نگاه و مباشرت و امثال این ها توبه از زنائى است که قبل از پدید آمدن ضعف و ناتوانى مرتکب شده است چون توبه او با معرفت و یقین به ضرر زنائى که قبل از حدوث ناتوانى جنسى مرتکب شده صادر گشته، پس اگر بر آن قادر هم بود ترک مى کرد.
غزالى مى گوید: «اگر بگوئى آیا توبه عنین از زنائى که پیش از به وجود آمدن ناتوانى جنسى مرتکب شده صحیح است؟ مى گویم: نه زیرا توبه عبارت است از پشیمانیى که عزم را بر ترک آنچه بر انجام آن تواناست بر انگیزد، و آنچه بر انجام آن توانا نیست خود نابود شده است نه اینکه وى آن را ترک کرده است.» سپس مى گوید: «ولی مى گویم: اگر بعد از ناتوانى جنسى معرفتى برایش پدید آمد که بدان وسیله ضرر زنائى را که مرتکب شده دریافت، و از آن در دلش چنان سوز و حسرت و ندامتی بر انگیخته شد که اگر شهوت هم باقى بود، سوز پشیمانى آن شهوت را بر مى انداخت و بر آن غلبه مى کرد؛ من امید دارم که این حالت گناه او را بپوشاند و عمل بد او را محو کند، زیرا در این اختلافى نیست که اگر وى پیش از به وجود آمدن ناتوانى جنسی توبه کرده و بعد از توبه مرده بود از تائبان بود، هر چند برای او حالتى به وجود نیامده که شهوت بر انگیخته شود و اسباب شهوترانى فراهم باشد، ولی وى به این اعتبار توبه کننده محسوب می شود که ندامت وى تا آنجا رسیده که اگر اراده زنا پدیدار مى شد موجب انصراف قصد وى از زنا مى گردید، پس در این صورت محال نیست که نیروى پشیمانى در مورد عنین تا این اندازه برسد و خود نداند، زیرا هر که چیزى را نخواهد به اندک بیمى خود را قادر بر ترک آن مى انگارد، و خداوند به درون او به مقدار پشیمانى او آگاه است، و توبه او را می پذیرد.»
علت این مسئله بر مى گردد به اینکه ظلمت گناه به وسیله دو چیز از دل محو و زایل مى شود: یکى سوز پشیمانى، و دیگرى تلاش و کوشش بسیار به ترک آن گناه در آینده. و اگر چه تلاش کردن با وجود از بین رفتن شهوت ممکن نیست، ولی ممکن است که پشیمانى از گناه چندان قوى باشد که بدون تلاش و کوشش بر محو آن قادر باشد، و اگر این گونه نبود، باید مى گفتیم تا وقتی که تائب بعد از توبه مدتى عمر نکند که در عین آن شهوت بارها و به دفعات بسیار با خود مبارزه و مجاهده کند، توبه او قبول نمى شود. در حالی که این سخن صحیح نیست و ممکن است شخص لحظاتی قبل از دیدن علائم مرگ توبه کند و توبه او قبول شود. یعنی گناهکار به صورتی پشیمان شده و قصد ترک گناه می کند که اگر زنده می ماند، هرگز به سوی گناه بر نمی گشت در نتیجه خداوند که به نیت و قصد درونی انسان و میزان راستگویی و جدیت او در قصدش آگاه است، توبه چنین فردی را قبول می کند و از گناه او در می گذرد.
روایات زیر که پشیمانی از گناه را در توبه کافی می دانند، نیز بر این مطلب دلالت می کنند. امام باقر (ع) فرمودند: «کفى بالندم توبة؛ در توبه ندامت کافى است.»
امام صادق از قول امیرالمؤمنین (ع) نقل مى کند که ایشان فرمودند: «ان الندم على الشر یدعو الى ترکه؛ پشیمانى از گناه انسان را به ترک آن وا مى دارد.»
امام زین العابدین در صحیفه سجادیه مى فرماید: «اللهم ان یکن الندم على الذنب توبة فانا اندم النادمین؛ بار خدایا اگر پشیمانى از گناه توبه است من از همه پشیمانان پشیمانترم.» و روایات فراوان دیگرى بدین مضمون.
البته باید توجه داشت که توبه از گناهانی که مربوط به حقوق مردم می باشد و حقی از دیگران را ضایع کرده بدون ادای حق یا جلب رضایت آنها قبول نمی شود.