معاد و آخرت شناسی در دین یهود (رستاخیز)

شاهدی بر رستاخیز مردگان

اگر کسی بگوید که مردگان بار دیگر زنده نخواهند شد، داستان ایلیا (الیاس) را که (مرده ای را زنده کرد)، برایش نقل کن. (بمیدبا ربا، 1:14)

سؤال و جواب مؤمن و کافر
کافری گفت: آیا خاک می تواند زنده شود؟
جواب: کدام یک از دو کوزه گر قابل ستایش تر است؟ آنکه از آب کوزه می سازد یا آنکه از گل؟
کافر: البته آن که از آب کوزه می سازد.
جواب: در این صورت خداوند که انسان را از یک قطره مایع به وجود می آورد، به طریق اولی که می تواند او را بار دیگر از خاک و گل به وجود آورد. (سنهدرین،90 ب،91 الف) آنها که وجود نداشتند، به وجود آمدند و زنده شدند، پس مردگانی که قبلا زنده بودند، به طریق اولی که بار دیگر زنده خواهند شد. (سنهدرین، 91 الف)

مناظره مرتد و موحد
مرتد: آیا ممکن است قطعات یک کوزه شکسته بار دیگر به هم بچسبد و آن کوزه از نو سالم شود، مگر نه اینکه مکتوب است: مثل کوزه کوزه گر آنها را خرد کن. (مزامیر، 9:2).
موحد: ظرف سفالین از آب و خاک ساخته شده و به وسیله آتش کامل می گردد ولی ظرف بلورین با آتش ساخته و کامل می گردد. کدام را در صورت شکستن می توان دوباره مرمت کرد؟
مرتد: ظرف بلورین را از آن جهت می توان مرمت نمود که به واسطه دمیدن ساخته شده است.
موحد: اگر ظرفی که توسط یک انسان به وسیله دمیدن ساخته شده و قابل مرمت است پس انسان که توسط ذات قدوس متبارک به واسطه دمیدن ساخته شده است، به طریق اولی که قابل مرمت می باشد.» (برشیت ربا، 7:14)

چه کسانی و در کجا زنده خواهند شد؟

عبارت ها از جهت ظاهر فاقد هماهنگی است که برخی از آنها عبارتند از:
الف) همه جهانیان زنده می شوند؛ آنها متولد می شوند و سرانجام خواهند مرد و مردگان عاقبت زنده خواهند شد. (مشیناآووت، 29:4) آنها (رحمت های الهی) هر بامداد تازه می شوند و امانت تو بسیار است (مراثی ارمیا، 23:3) یعنی امانت تو بسیار است برای زنده کردن مردگان. (میدارش ربا)
ب) زندگی آینده پادشی است که تنها به کسانی که لایق آن باشند (عادلان و نیکوکاران) داده خواهد شد؛ یک روز بارانی از رستاخیز مردگان مهمتر است زیرا که رستاخیز مردگان از همه اقوام فقط شامل حال عادلان و نیکوکاران خواهد شد، در صورتیکه باران هم برای نیکوکاران می بارد و هم برای شریران. (تحنیت، 7 الف)
ج) یهودیانی که لیاقت و امتیازات لازم را کسب نکرده باشند، از پاداش زندگی بعد از مرگ محروم خواهند ماند؛ وفات یافتگان (رفائیم یا کسانی که در آموختن مطالب تورات سستی و کاهلی کنند)، برنخواهند خواست.

محل رستاخیز

اعتقاد رایج و راسخ این است که واقعۀ عظیم و شگرف رستاخیز مردگان، در ارض مقدس فلسطین روی خواهد داد. ولی در مورد اینکه چه کسانی زنده می شوند، اختلاف است:
1. فقط خفتگان اسرائیل زنده خواهند شد؛ مردگانی که در خاک سرزمین اسرائیل خفته اند، از تجدید حیات بهره مند خواهند شد. حتی یک کنیز کنعانی که در سرزمین اسرائیل به سر می برد، مطمئن باشد اهل عالم باقی و جهان آینده است. در زمینی که مورد رضایت خاطر و شادمانی من است مردگانش بار دیگر زنده خواهند شد ولی سرزمینی که مایۀ رضایت من نیست، مردگانش بار دیگر زنده نخواهند شد. (کتوبوت، 111 الف)
2. اجساد دیگران قبل از رستاخیز به ارض مقدس منتقل می شود: «مردگان تو زنده خواهند شد و جسدهای من برخواهند خاست.» (اشعیا، 19:26)، تفسیر: قسمت اول آیه مربوط به کسانی است که در اسرائیل می میرند و قسمت دوم مربوط به آنهایی است که در خارج از اسرائیل فوت می کنند. (کتوبوت 111 الف) خداوند اجساد دانشمندان ما که در بابل سکونت دارند را در زیرزمین با نقبی همچون مشک ها خواهد غلطانید و هنگامی که به سرزمین اسرائیل برسند، ارواحشان به آنها خواهد پیوست و زنده خواهد شد. (بروشلمی کتوبوت، 12 ب 1)

ترتیب شکل یافتن اجساد مردگان
پیروان مکتب شمای با استناد به آیه: «و دید هم اینک رگها و پی ها و گوشت ها به آنها برآمد، و پوست آنها را از بالا پوشانید.» (حزقیال، 8:37) معتقدند که شکل یافتن در جهان آینده از رگها و پی ها و استخوانها آغاز شده و با پوست و گوشت پایان می پذیرد. پیروان مکتب هیلل با استناد به آیه: «مگر نه اینکه مرا مثل شیر می ریزی و مانند پنیر منجمد می سازد.» (ایوب، 10:10) معتقدند که شکل یافتن مانند این جهان است یعنی از پوست و گوشت شروع شده و با رگها و پی ها و استخوان ها پایان می یابد چرا که به یک کاسه شیر وقتی مایۀ پنیر نزنند، شیر به حالت مایع باقی می ماند ولی هنگامی که مایۀ پنیر به آن بزنند، می بندد و سفت می شود. (برشیت ربا، 14:14، 15)

قیام مردگان با جسد یا برهنه؟
با استناد به واقعه سموئیل و شائول (اول سموئل، 14:28)، اعتقاد بر این است همانطور که انسان با جامه (کفن) می رود، همانگونه با جامه بیرون می آید وقتی گندم برهنه در خاک می شود و با چندین پوشش از خاک سر بر می آورد، عادلان و نیکوکاران که با جامه های خود دفن می شوند، به طریق اولی با جامه سر از خاک بیرون خواهند آورد. (سنهدرین، 90 ب)

انسان از چه برپا خواهد شد؟
ربی یهوشوع: «از فقره ای که در ستون فقرات است و لوز نام دارد چرا که نه زیر آسیاب ساییده می شود و نه در آتش می سوزد و نه در آب حل می شود و نه با ضربه پتک شکاف برمی دارد.» (برشیث ربا، 28:3)

نقایص جسمانی مردگان و قیام آنها
خداوند قدرت از بین بردن نقائص را به دلیل آیه «من مجروح کردم و خودم شفا دادم.» (تثنیه، 39:32) داراست ولی برای آنکه معاندان نگویند که خداوند در عوض و به جای افرادی که مرده اند، افراد دیگری را زنده کرده است، آنها را با نقائص بدنیشان دوباره زنده می کند. الیاس نبی، مأمور واقعه عظیم رستاخیز و منادی بشارت ظهور ماشیح: «رستاخیز مردگان توسط ایلیا عملی خواهد شد.» (مشینا سوطا، 15:9، و ملاکی 23: 3)

جاودانگی زندگی پس از رستاخیز

«عادلان و نیکوکارانی که ذات قدوس متبارک آنها را در آینده دوباره زنده خواهد کرد، هرگز به خاک برنخواهند گشت.» (سنهدرین، 92 الف)

جهان آینده
مرگ و آخرت از مسائل اختلافی است؛ دانشمندان دوران اولیه، دورۀ ماشیح را با جهان آینده یکی نمی دانستند و معتقد بودند منجی موعود به وضع و نظام فعلی در این جهان پایان داده، نظامی جاودان برقرار خواهد ساخت که در آن، افراد عادل و نیکوکار یک زندگی روحانی فارغ از قید و بندهای جسم را طی خواهند کرد. معلمان دوران های بعدی، دورۀ ماشیح را یک مرحله زودگذر واقع میان دنیای فعلی و جهان آینده می دانند. نکته مورد اتفاق با استناد به عبارت: «این جهان دالانی است در جلوی جهان آینده، خود را در این دالان آماده کن تا بتوانی داخل تالار شوی.» (میشنا آووت، 21:14) زندگی کنونی انسان این در جهان مقدمه ای است برای حیات جاودان دیگری که از زندگی فعلی او بسی عالی تر خواهد بود. جهان آینده سری است الهی. این راز که افرادی که امتیاز ورود به تالار را خواهند داشت، در آن چه خواهند دید، بر هیچ کس، و حتی پیامبران اسرائیل فاش نشده است و فقط خداوند می داند؛ حتی موسی گفت: «من نمی دانم به شما چه بگویم لکن به واسطه آنچه که برای شما آماده شده است، شما خوشبخت خواهید بود.» (سیفره دواریم، 356 ص 148 ب)

خصوصیات جهان آینده
دانشمندان یهود،جهان تازه ای را در نظر خود مجسم می کنند که در آن عدم مساوات و بی عدالتی های جهان کنونی از میان رفته و عدالت الهی آشکار شده است. این راه حل معمای وجود بدیها و شرارت هایی حاکم در جهان کنونی است و به تصویر عالمان یهود از جهان آینده، زیبایی و لطف خاصی بخشیده است. رنجها و محرومیت هایی که انسان معصومانه و از روی میل و رضا بر خود قبول می کند، به او کمک می کند به جهان آینده راه یابد. تورات، سرزمین اسرائیل و جهان آینده که سه هدیه خدا به اسرائیل است، بعد از تحمل رنجها و سختیهای فراوان به آنها عطا می شود.

تفاوت جهان کنونی و جهان آینده
علامت خاصی که دو جهان کنونی و آینده را از یکدیگر متمایز می کند، ارزیابی مجدد ارزشهاست. در جهان آینده عادلان و نیکوکاران بر تخت نشسته و تاجهای خود را بر سر دارند و از فروغ و شکوه شخینا، نور جلال الهی لذت می برند. (براخوت، 17 الف) در جهان آینده دیگر، امیال و هوسهای جسمانی مزاحم انسان نخواهند شد و نفوذ و قدرت طبیعت عقلانی و روحانی شخصی بر او مسلط خواهند بود. (براخوت، 57 ب) جهان کنونی بی ثبات است ولی زندگی در جهان آینده ثبات دارد و در آن تغییر و تبدیلی وجود ندارد و عالی ترین و بهترین صورت زندگی، صلح و صفای کامل توأم با لذت حاصله از مشاهدۀ جلال الهی است.
یک ساعت از چنین سعادتی و در شرایط چنان جهانی، از تمام دگرگونی ها و فرصت های این زندگی فانی بهتر و خوشتر است. مطالعه و آموزش تورات و به جا آوردن فرامین الهی در دالان (جهانی کنونی)، شرط شایستگی ورود به محیط پاک و روحانی تالار (جهان آینده) به بهترین وجه است. دانش تورات و اعمال نیک انسان همراه او در جهان آینده هستند. دانشمندانی که در این جهان خواب را از چشمان خود می گریزانند، خداوند در جهان آینده آنان را از فروغ و شکوه شخینا سیر خواهد کرد. و چون بیدار شوم از (دیدن) صورت تو سیر نخواهم شد. (مزامیر، 15:17) اگر از (حاصل) دسترنج خود بخوری، خوشا به حال تو در این جهان و سعادت با تو خواهد بود. (مزامیر 3:128) دعا خواندن از شرایط ورود به جهان آینده است.

نصیب برندگان و محرومان از جهان آینده و عالم باقی
اینان از جهان آینده نصیب می برند: «کسی که در سرزمین اسرائیل سکونت دارد؛ کسی که فرزند خود را علاقمند به آموختن تورات به بار می آورد.» (یساحیم، 813 الف) «کسی که فروتن و افتاده باشد و با رفتاری متواضعانه می آید و می رود و پیوسته مشغول مطالعه و آموختن تورات است و برای خود اهمیت و مقامی قائل نیست، اهل جهان آینده و عالم باقی خواهد بود.» (سنهدرین، 88 ب)

محرومان از جهان آینده و عالم باقی عبارتند از:
1. قائلان به عدم استنباط دلیل رستاخیز مردگان از مطالب تورات.
2. قائلان به آسمانی نبودن کتاب تورات.
3. پیروان عقیده اپیکوریان که کافر و لامذهب به شمار می روند.
4. شهوترانان و مفسدان. (ابوخوت، 61 الف)
5. کسی که همنوع خود را در میان جمع شرمگین می سازد و سبب می شود که از خجلت رنگ ببازد.
6. کسی که کتابهای کفر آمیز و گمراه کننده مطالعه کند.
7. کسی که حروف اسم اعظم را همانطور که نوشته شده اند، تلفظ کند. (میشنا سنهدرین، 10:11)

توبه، راه بازگشت

انسان هر قدر هم گناهش سنگین و دفتر اعمالش سیاه باشد، باز می تواند به واسطه توبه و انجام اعمال نیک، سیاهی اوراق نامه اعمالش را بشوید و خویشتن را در جهان آینده و عالم باقی ساکن سازد. پس جمیع افراد قوم تو عادل خواهند بود و زمین را تا به ابد به میراث خواهند برد. (اشعیاء، 21:60)

حفظ شخصیت و موجودیت یهود
دو نیرو در صدد برانداختن جامعه یهود بودند: یکی ظلم و ستم قدرتهای یهود و بت پرست و دیگری نفوذ و تأثیر افکار جدید چه یونانی و چه مسیحی. دانشمندان، یهودیان را تشویق و تشجیع می کردند تا در مبارزه برای حفظ شخصیت و موجودیت خویش در مقابل فشارهای شدید، استقامت به خرج دهند و با تعلیم به اینکه آنها مزد و پاداش خود را در جهان آینده دریافت خواهند داشت، به یهودیان اطمینان می دادند که افرادی که از این مبارزه و کشمکش جان سالم بدر برده و باقی بمانند، جامعه ای عادل و نیکوکار تشکیل می دهند. خدا هم آنها را به همین عنوان شناخته و سهمی از جهان آینده به آنها عطا خواهد نمود.

سهم غیر یهودیان از جهان آینده
در میان افراد سایر ملت ها، عادلان و نیکوکارانی یافت می شوند که از جهان آینده و عالم باقی سهم خواهند داشت. (سنهدرین، 2:13) صالحان و نیکوکاران غیر یهود نیز از جهان آینده و عالم باقی نصیب خواهند داشت.

شایستگی کودک یهودی برای ورود به جهان آینده
دربارۀ اینکه کودک یهودی از چه هنگامی شایسته ورود به جهان آینده و عالم باقی است، نظراتی وجود دارد؛
الف) از زمان بسته شدن نطفه: «نسلی (ذریتی یا نطفه ای) که او را عبادت می کنند.» ب) از لحظه تولد: «ایشان خواهند آمد و عدالت او را به قومی که متولد می شود، اطلاع خواهند داد که او چنین کرده است.» (مزامیر، 31:22)
ج) ساعتی که طفل سخن بگوید: «نسلی که او را عبادت می کنند دربارۀ معجزات خداوند برای دورۀ بعدی تعریف خواهند کرد.» (مزامیر 30:22)
د) از وقتی که کودک ختنه می شود: «من مستمندم و از طفولیت مشرف به موت بوده ام، ترسهای تو را متحمل شده، متحیر گردیده ام.» (مزامیر، 16:88)
ه) از هنگامی که طفل آمین می گوید: «دروازه ها را بگشایید تا امت عادل که امانت را نگه می دارد، داخل شود.» (اشعیاء، 2:26) یعنی آمین می گوید. (سنهدرین، 110 ب)