اسرار التنزیل و انوار التأویل (تفسیر صغیر)

کتاب «اسرار التنزیل...» یکی دیگر از کتاب های ارزشمند امام فخر رازی می باشد که به زبان عربی تألیف گردیده. این کتاب روش فکری اصیل فخرالدین رازی در درک والای وی در زیبایی شناسی قرآن را نشان می دهد. او با استفاده از بلاغت های قرآنی معانی و تأویلی و سری را بیرون می آورد. وی در این کتاب از حجت های عقلی و نقلی بسیار استفاده کرده و ذیل هر بحث و موضوعی و توضیح زیادی آورده و برای این کار از همه مبادی علوم موجود در عصر خودش که به آنها آگاهی داشته استفاده کرده. اضافه بر این دلایل نقلی قرآنی و حدیثی را هم می آورد و اهتمام وی بر آن است که وجوه و دلالت های احتمالی را نیز بیاورد و اقوالی را از صحابه ذکر کند که نزد هیچ یک از علما کلام و مفسرین آن زمان به جز فخر رازی نبوده.

معرفی اجمالی نویسنده:
امام فخرالدین ابو عبدا... محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی مشهور به ابن خطیب رازی و امام المشککین از بزرگان متکلمین و خطبا و فیلسوف مشهور سده ششم هجری در 25 رمضان سال 543 یا 544 در شهر ری زاده شد. محمد بن عمر فخر رازی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات استاد، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است. ایشان ابتدا نزد پدرشان که خطیب مشهوری بود درس خوانده و سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت آموخته و ضیاءالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فرا گرفت. برای آموختن فلسفه بوعلی و فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراء النهر سفر کرد. ایشان در فروع دین شافعی مذهب و در اصول عقاید کلامی پیرو مذهب اشعری بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. ایشان شعرهایی پراکنده به فارسی و عربی نیز سروده است که حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. زندگی امام فخر، علی رغم عسرت و تنگدستی دوران نوجوانی پس از ورود به خوارزم و ماوراء النهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت. از حوادث دردناک زندگی امام فخر در سال های پایانی زندگی مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال 601 ق در هرات بود. امام فخر دارای سه پسر و دو دختر بوده است. پسران او: محمد، ضیاءالدین، شمس الدین. امام فخر در سال های پایانی زندگی در هرات سکونت گزید. در اوایل سال 606 ق بیماری سختی گریبانگیر او شد و سرانجام روز عید فطر همین سال در 62 سالگی در هرات درگذشت. متن وصیت نامه امام فخر در کتاب هایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود 8 ماه پیش از مرگش یعنی در 21 محرم 606 هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است و در آخر مطالبی پیرامون نگهداری فرزندانش خطاب به وصی و شاگردش عنوان کرده است.

ساختاربندی کتاب:
1. نوع اول: معرفت ذات: فصل اول: اسرار کلمه «لا اله الا الله»
فصل دوم: فواید «لا اله الا الله»
فصل سوم: اسماء کلمه توحید
فصل چهارم: شرح مباحث متعلق به کلمه «لا اله الا الله»
فصل پنجم: فضیلت مومن
فصل ششم: اقامه دلیل بر وحدانیت خدا
2. نوع دوم: دلایل دال بر اثبات صانع: باب اول: کیفیت دلالت آسمان و زمین بر اثبات صانع (7 فصل)
باب دوم: دلایل مأخوذ از خورشید و ماه و ستارگان (10 فصل)
باب سوم: استدلال خلقت انسان به وجود صانع