ادراک حسی در پدیدارشناسی مرلوپونتی

چکیده

مرلوپونتی فیلسوف پدیدارشناس فرانسوی در خصوص ادراک حسی به نقادی آرای عقلی مذهبان و تجربی مذهبان می پردازد و با الهام از اندیشه اگزیستانس در هیدگر و پدیدارشناسی هوسرل بار دیگر ادراک حسی را مورد تحقیق قرار می دهد و این مقاله به طور اجمال به آن پرداخته است.

کیفی ارتباط احساس با جهان خارج
احساس چگونه ما را با جهان خارج مرتبط می کند؟ ادراک حسی، از اموری است که بیرون از ما قرار دارند در عین حال امری درونی است، این امر درونی چگونه ما را با واقعیات بیرون از ما مرتبط و آشنا می سازد؟ این سوال بیش از پیش خود را با طرح فلسفی دکارت نشان داده است؛ دکارت از Cogito آغاز می کند و مبدأ همه ادراکات «من می اندیشم» است. از این مبدأ چگونه می توان متعرض جهان بیرونی شد؟ مرلوپونتی برای غلبه بر این دوگانگی سوژه و ابژه، از روان شناسی «ساختار کلی» (Geshtalt) بهره می جوید مطابق با این دیدگاه روان شناختی، احساس درونی، بنیان ادراک حسی تلقی نمی شود بلکه بنیان در خود شیء خارجی، از آن حیث که خارجی است،استوار است، و به جهت ساختار کلی آن به عنوان مثال، وقتی کبوتری را مشاهده می کنیم، مجموعه ای از احساس ها از طریق خود حواس به ما عرضه می شوند و به تعبیر ارسطو در حس مشترک به شکل یک هیأت وحدانی در می آیند چنان که اگر یکی از اجزا این مجموعه تغییر کند یا جا به جا شود دیگر ادراک حسی، از کبوتر همان نخواهد بود.
پس کبوتر یک هیأت است یا کلی است که حاصل جمع اجزای آن نیست و نمی توان آن را به مجموعه اجزا فروکاست بلکه این مجموعه در هیأت سازمان یافته خود ناظر به ماهیتی است که هرچند متکی بر اجزا است لکن برابر با آنها نیست.

نسبت هیات کلی شیء و ادراک حسی

اما مرلوپونتی بر خلاف دیدگاه روان شناختی، این ساختار کلی را امری خارج از سوژه تلقی نمی کند، بلکه آن را مرتبط با ادراک حسی می داند که ضمن فعالیت رفتاری معنا پیدا می کند و نیز بر خلاف نظر دکارت ما را به معنای موجود در خود شیء منتقل می کند. به نظر دکارت، موم آنگاه که در کنار آتش قرار می گیرد، رنگش تغییر می کند، شکلش به هم می خورد، به حجمش افزوده می شود، به صورت مایع در می آید و به قدری گرم می شود که دست زدن به آن دشوار است و هرچقدر به آن بزنیم دیگر صدا نمی کند. با این حال، همان موم بعد از این همه دگرگونی، باز هم باقی است، اما آن چیست که باقی است؟ هیچ یک از چیزهایی که من از طریق حواس در موم می یابم نیست زیرا همه آنها دگرگون شده است بلکه صرفا امتداد است و این امتداد امری تخیلی نیست و خیال قدرت ادراک آن را ندارد.
دکارت در این باره می گوید: «بنابراین باید بپذیریم که من به وسیله خیال قادر به درک ماهیت این موم نیستم، بکله تنها فاهمه من است که می تواند آن را دریابد.» اما به عقیده ملوپونتی، این معنا با فاهمه ادراک نمی شود، هرچند بری فاهمه، تکه موم ذوب شده همان موم ست، اما ادراک حسی گواه این همانی نیست. دکارت میان تلقی فاهمه از موم و آنچه حس گزارش می دهد، تفاوتی قایل نمی شود. به نظر مرلوپونتی، دکارت به آن موضع توجه نداشته است که شیء در ضمن کیفیات محسوسش قابل شناخت است، وگرنه برای این شناخت به کمک فاهمه نیازی بود.
دکارت از این جهت به مدد فاهمه محتاج است که کیفیات محسوس موم را اموری انتزاعی می بیند، زیرا در غیر این صورت، با ذوب شدن موم این کیفیات زوال پیدا نمی کردند. دکارت دگرگونی در کیفیات حسی را با نابودی آنها یکی می انگارد؛ از این روی، فاهمه باید موم را بازسازی کند تا مفهوم آن از دست نرود و یکسره زایل نشود: «دکارت می گوید من ساختار معقول تکه موم را کشف می کنم، خود را با فکری مطلق در نسبت با آنچه موم نتیجه صرف آن است، یگانه نمی انگارم، من آن را نمی سازم، بلکه آن را بازسازی می کنم.»

ادراک حسی مدخلی برای دستیابی به عالم
اما مرلوپونتی ادراک حسی را نقطه عزیمت خود برای دریافت لایه اصلی تجربه ما از عالم قرار می دهد، که بر هر تفسیر علمی تقدم دارد. در پدیدارشناسی ادراک حسی، عالم به منزله مدرک مورد التفات قرار می گیرد و فعل ادراک مد نظر نیست. مرلوپونتی فعل ادراک را با نقاشی مقایسه می کند؛ نقاشی، در نظر او، تمثل یک تجربه حسی بنیادین است، تجربه ای آزاد که بر مفاهیم انتزاعی و علمی تقدم دارد.
نقاش مواجهه خود را با جهان بیان می کند، و ترکیب رنگ ها در یک تابلو گویای نحوه مواجهه نقاش با جهان و چگونگی دیدار او با آنهاست. معمای نقاشی، در اصل، همان معمای ادراک حسی است؛ زیرا نقاشی و ادراک حسی هر دو تماسی تازه با جهانند و همان گونه که در نقاشی موقعیت بدن را نمی توان نادیده گرفت، در ادراک حسی نیز نقش اساسی بدن را نمی توان کم اهمیت تلقی کرد. بدن، نزد او، طریقی برای دست یابی به عالم یا، به بیان دیگر، مدخلی به سوی عالم است: «بدن من جایگاه یا بلکه همان فعلیت پدیدار بیان است و در آن تجارب دیداری و شنیداری یکی در بطن دیگری قرار دارند و ارزش بیانی آنها زمینه وحدت توصیف پیشینی جهان مدرک است و از طریق آنع بیان شفاهی و معنای عقلی وقوع می یابد. بدن من ساز و بافتی است که در درون آن تمام ابژه ها در هم بافته شده اند و دست کم در نسبت با جهان مدرک، ابزار عالم دریافت من است. بدن من نه تنها به ابژه طبیعی، بلکه به ابژه های فرهنگی، یعنی واژه ها، نیز معنا می بخشد؛ برای مثال، واژه «گرم» یک نحوه تجربه از گرمایی که شخص را احاطه کرده است، القا می کند. یا واژه «سخت» ابتدا سفتی کمر و گردن را تولید می کند و صرفا به شکل ثانوی خود را در بستر دیداری و شنیداری عرضه می دارد.»
بنابراین، عالم متن معانی است و ادراک حسی از مجرای بدن نخستین مرتبه تماس ما را با عالم رقم می زند. ادراک حسی ملاحظه معنای موجودی درون عالمی است که در مجموعه ای از داده ها ظاهر می شود؛ این معنا بر هر حکمی مقدم است.

پدیدار شدن عالم بر ما در ضمن ادراک حسی

ادراک حسی فعل مقدماتی یافت معانی است که پیش از هر تفسیری از ناحیه ما در عالم حاضر است یا نوعی فعل وجودی است که وضع ما در آن صرفا منفعل نیست، بلکه عالمی در ضمن آن بر ما پدیدار می شود. ادراک حسی نه صرفا حیث انفعالی دارد و نه مولود خلاقیت محض است، بلکه نشانه ارتباط مبهم ما با عالم است، و از این رو، آن را نه می توان به آگهی محض نسبت داد و نه صرفا حاصل بدن دانست بلکه نتیجه این هر دو است. از نظر مرلوپونتی، ادراک حسی اولیت دارد و این بدین معناست که ادراک حسی وجه ابتدایی آگاهی است و در هر یک از تجارب و افعال، حتی در تجارب عقلانی، علمی و تاریخی، مدخلیت دارد و، در واقع، پایه پدیدارشناسی عقل، تاریخ و فرهنگ است، هرچند این سه تجربه را نمی توان به ادراک حسی تقلیل داد.
اما اولیت ادراک، از همان آغاز، مشارکت بین الاذهانی و زندگی در جهانی از معانی همگانی را اصل می گیرد و وحدت ادراکی میان سوژه ها را مبنا قرار می دهد و، به طبع، از مشکلی که کانت در وحدت و قول نفسانی استعلایی با آن روبروست، می گریزد. زیرا این وحدت نزد کانت امری استعلایی است و و هرگز مرجع وجودی این امر استعلایی را معین نکرده است؛ از این رو، مرلوپونتی با تعبیری تازه از ادراک حسی امکان فراروی از شرط استعلایی کانت را فراهم می کند:
«منظور من از اولیت ادراک، آن است که تجربه ادراک به معنای حضور ماست در لحظه ای که اشیا، حقایق و ارزش ها برای ما ساخته می شوند و لذا ادراک نوعی لوگوس در حال تکوین است که در ورای هر نوع جزمیت، شرایط خود عینیت را به ما می آموزد و رسالت نظر و عمل را پیش روی ما می نهد. مسأله این نیست که معرفت بشری به تجربه حسی فروکاسته شود، بلکه حضور و یاری رسانیدن در لحظه تولد این معرفت است و اینکه به این معرفت همان معنایی را ببخشیم که در امر محسوس نهفته است.»

نقد مرلوپونتی بر تلقی عقل گرایان و تجردگرایان از ادراک حسی
مرلوپونتی می کوشد با تحلیل ادراک حسی، شیوه مواجهه ما را با عالم روشن سازد؛ به عقیده او، اداک پنجره ای به سوی اشیا، عالم و حقیقت می گشاید، چنان که در پدیدارشناسی ادراک می گوید: «ادراک دانش جهان نیست، حتی فعل نیز نیست یا اخذ دلبخواه یک موضوع، بلکه زمینه ای است که همه افعال از آن پدید می آیند و پیش زمینه همه آنهاست.»
و این مطلبی است که نه عقلی مذهبان و نه تجربی مذهبان هیچ یک از عهده مراعات آن برنیامدند. تجربه حسی، عبارت است از نحوی ارتباط حیاتی با عالم که آن را به منزله مجموعه مأنوس زندگی ما عرضه می دارد: «ادراک حسی خود را در وهله نخست همچون رویدادی در جهان که معروض مقوله علیت باشد، نشان نمی دهد، بلکه به منزله بازآفرینی یا بازسازی جهان در هر لحظه است. از آن حیث که ما به گذشته جهان، به جهان فیزیک و به محرک و نیز به اندام آن گونه که کتب ترسیم می کنند تماس داریم، و این نخست به این جهت است که ما در این لحظه عرصه ای ادراکی را بر خود گشوده ایم، سطحی در اتصال با جهان، یک ریشه داری دایمی در آن، کل آگاهی ما در آفاقی رخ می دهد که با ادراک حسی مفتوح شده است.»
قول به اینکه ما موجوداتی ادراک کننده هستیم، مستلزم این است که بپذیریم ما موجوداتی متناهی، امکانی و محدود به حدود واقع هستیم و در نتیجه، ادراک ما جز به واسطه زمینه ای ادراک شدنی در متن حیات و محیط پیرامونی که در آن بدن ما و عالم معیت دارند، رخ نمی دهد. پس ادراک یک ساختار کلی است که اساس و شالوده آن رفتارهای زیستی ماست و در راس آن معانی عالی و آگاهی مفهومی قرار دارد. این هر دو جنبه از لوازم ادراک و تفکیک ناپذیر از آن است اما عقلی مذهبان و تجربی مذهبان این معیت را نادیده انگاشته اند در هر دو مذهب، تجربه از عناصری تقوم یافته است که اولی فرض شده اند؛ قوام تجربه در یکی به فکر است و در دیگری قوام تجربه به جهان تقوم یافته است و این هر دو خارج از وضع حقیقی است. هیچ یک از این دو مذهب زیست جهان را شرط آگاهی ندانسته اند، چیزی را که مرلوپونتی «پیش داوری در مورد عالم» خوانده است. از نظرگاه هر دو مذهب، جهان امری از پیش داده شده و متشکل از داده های حسی بی معنایی است که یا به طور منفعل در ساختار ادراک سهیمند یا به واسطه فعل حکم در کنار یکدیگر قرار می گیرند بنابراین، تجربه نزد هر دو مذهب امری انتزاعی است، در حالی که طرح ادراک حسی بر مبنای نظر مرلوپونتی مشابهتی با این وضع انتزاعی ندارد و از عالم جدایی ناپذیر است.

مناسبات ادراک با زمان و جهان

ادراک و اندیشه در کمکش با عالم مشترکند و هر دو افقی پیش رو و افقی پشت سر دارند و با زمان پیوندی ناگسستنی. آنچه شهود واقعیتی بیرون از ما را ممکن می سازد، معنایی زمانی است و تپش زمان در متن آن دریافت می شود. به نظر مرلوپونت، جهان مدرک مجموعه ای از متعلقات آگاهی نیست و ارتباط ما با جهان از نوع ارتباط سوژه و ابژه نیست. شیء مدرک همچون شیء واحدی نیست که متعلق آگاهی اذهان متعددی قرار گیرد و گزاره های واحدی از آن حکایت کند، بلکه ادراک در تحلیل نهایی در متن افقی معین یعنی عالم رخ می دهد و لذا ساختار کلی آن بر اجزای آن تقدم دارد، در ادراک ماده و صورت معیت دارند و هیچ یک از دیگری قابل انتزاع نیست.
در روش پدیدارشناسی مرلوپونتی، به پیروی از هوسرل، احساس به وسیله علم فیزیولوژی یا فیزیک قابل تبیین نیست بلکه ادراک بما هو هو فعلی است که یکباره دریافت اشیا را برای ما مقدور می کند و در این واقعه گام اول همان مواجهه حواس با جهان است: «اینکه هر حسی باید یک عالم کوچک درون عالم بزرگ بسازد، نه تنافی دربردارد و نه ناممکن است و به واسطه جزیی بودنش برای کل ضروری است و به کل گشوده می شود.»

نقش بدن در ادراک حسی
احساس، نخستین مرحله ارتباط ما با جهان است و چون این احساس بستگی تام به بدن دارد و هر بدن متمایز از دیگر ابدان است، پس هر احساسی نیز به منزله یک امر وحدانی عالم را به نحو خاصی متجلی می کند و لذا میان عوالم گوناگونی که از طریق حواس بر ما گشوده می شود، وحدتی حسی برقرار است که رویارویی ما را با عالم میسر می سازد. نظر مرلوپونتی در خصوص کارکرد حواس با فیلسوفان پیشین کاملا متفاوت است و این تفاوت به دیدگاهی که او از بدن دارد، باز می گردد. از دیدگاه او ارگانیسم یا بدن آدمی انطباعات حسی را به شکل منفعل دریافت نمی کند بلکه انطباعات با نوعی تفسیر همراه است. آگاهی که در همه سنت های فلسفی صفت ممیز ادراک است، خود به این ارگانیسم زنده وابسته است.
درک حسی نزد مرلوپونتی فعالیت آگاهانه ذهن نیست بلکه نحوه وجودی سوژه صاحب بدن یا تجسد یافته در مرحله پیش آگاهی است. این ادراک تعاملی است میان سوژه دارای بدن و عالمش، یعنی ادراک صرفا حاصل تأثیر عالم خارج بر بدن نیست زیرا اگرچه بدن از عالمی که در آن ساکن است، متفاوت است اما از آن جدایی پذیر نیست. از آنجا که سوژه مدرک دگرگون می شود و در زمان تولد دوباره می یابد، لذا ادراک نیز به صورت یک محصول تکرار شونده که حاصل برخورد سوژه با عالم خارج است، نخواهد بود به کل امری است که هر بار از نو پدید می آید.

متعلق ادراک و اوصاف آن

متعلق ادراک نیز به نظر مرلوپونتی به Sensa (داده های حسی) نزد تجربی مذهبان قابل تحویل نیست و به متعلق فاهمه نزد عقلی مذهبان نیز فروکاسته نمی شود بلکه متعلق ادراک همان ماهیت شیء است که ادراک با جهت التفاتی نهایتا در آن مستهلک می شود چهره انضمامی شیء واقعیت آن است که با حیث انضمامی سوژه یعنی تجسد آن ملازمت تام دارد.
اما ویژگی ها و اوصاف شیء به نظر مرلوپونتی اجزایی نیستند که در کنار یکدیگر چیده شده باشند بلکه این صفات در هم بافته اند و گویی هر یک در دیگری حضور دارد یا در یکدیگر نفوذ می کنند. شیء بر حسب تعریف ما از آن یا طبقه بندی اوصافش از طریق ما شیء نمی شود بلکه شیء سامانی درونی دارد که خودش بنیاد آن را تشکیل می دهد. برای مثال، نقاشی سزان نقاش فرانسوی کاری است که در آن اشیا در عالم به ما نشان داده می شوند، به طوری که شیء خود را از درون به ما می نمایاند. خواص شیء، کل واحدی را تشکیل می دهند که هر یک جنبه خاصی از آن را نمودار می کند. شکل، رنگ، عطر، سختی و تیرگی سنگ خارا همگی بیان کننده یک نحوه وجود است.
پیوستگی اوصاف شیء چنان است که هر کیفیت محسوس را به کیفیت دیگری پیوند می زند و، در مجموع، طنین واحدی را منتشر می سازد و شاید با مسامحه بتوان گفت نوعی همدلی در شیء پدید می آورد.
بنابراین، شیء مورد نظر دکارت و کانت که متعلق استعلایی ادراک سوژه اند، شیء واقعی نیست؛ به عکس، معنایی مطرح است که مقدم بر اوصاف شیء است و شیء این معنا را در لا به لای کیفیات خود بروز می دهد، یعنی در برابر بیننده گشوده می شود. در آنجا بدن ما و اشیا به هم متصل می شوند و فاصله سوژه و ابژه از میان بر می خیزد. بنابراین، در این مواجهه عالم به من گشوده می شود و خود را به من هدیه می کند. اینکه جهان بر من گشوده می شود، بدین جهت است که جهان آکنده از معانی است و این معانی در سطح ادراک حسی اشیا را هجی می کنند. حیث محسوس اشیا الفبایی است که در بطن هستی قرار یافته و بدن زنده انسان که بدنی شناسانده است، این الفبا را بر می گیرد و تکرار می کند و، بدین ترتیب، اشیا در ضمن معانی خود در کلمات سکنا می گیرند. این کلمات قراردادی نیستند بلکه نمادهایی از هدیه عالم به انسانند، پس در اندیشه مرلوپونتی سوژه و ابژه از یکدیگر جدایی ناپذیرند و دو وجه از یک حقیقت یعنی حضورند که معنا را که جوهر وجودشناختی عالم است، از بطن خود فیضان می کند.