کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال

ثواب الاعمال

دو کتاب کم حجم و کوچک به نام ثواب الاعمال و عقاب الاعمال که از جمله سیصد کتاب کبیر و نفیس و پرارزش عالم ربانی و محدث بزرگوار و دانشمند عالی مقام جهان تشیع "شیخ صدوق" است.
نویسنده کتاب در قسم اول که ثواب الاعمال است آنچه را که موجب سعادت و رسیدن به مقام کمال و قرب حق است تا آنجا که میسر و ممکن بوده آورده و ثوابهایی را که از امامان معصوم (ع) بر یک یک آنها مقرر شده، ذکر کرده تا موجب رغبت و بیداری غافلان و بی خبران گردد و از سستی و فتور به نشاط آیند و انگیزه انجام عمل نیک در آنها پدید آید. این کتاب مشتمل بر احادیثى در زمینه پاداش اعمال نیک است و انگیزه نویسنده در خلق چنین اثرى، روایت مشهور «الدال على الخیر کفاعله» بوده است.
از این یادگار ارزشمند چند ترجمه وجود دارد:
1) ترجمه على اکبر غفارى، چاپ هفتم، کتابفروشى صدوق، قطع وزیرى، 714 ص، 1363.
2) ترجمه ابراهیم محدث بندرریگى، انتشارات اخلاق، وزیرى، 672 ص، بهار 1377.
3) ترجمه شیخ محمدتقى اصفهانى، معروف به آقا نجفى.
4) ترجمه میرزا عبدالکریم مقدسى ارومى.
کتاب دوم با نام عقاب الاعمال است که شیخ در آن به بیان جزاى کارهاى ناپسند مى پردازد و سیئاتی را که باعث فقر و بدبختی و گرفتاری و رنج و زیان و عذاب است به فراخور کتاب از روایات ائمه هدی نقل کرده تا نفوس از آن بترسد و از سوء عاقبت و رسوایی بهراسد و پیرامون گناه و نافرمانی نگردد.
هرچند که اعتبار سند و عدم آن در اینگونه کتب که موضوعش اخلاق و آداب است چندان مؤثر نیست و همینقدر که انسان علم به مجعول بودن حدیثی نداشته باشد عمل به آن جایز است و صحت و سقم سند در امثال اینگونه موضوعات چندان مدخلیت نخواهد داشت اما فقیه عالی قدر سند تمامی روایات را یک به یک تا امام معصوم (ع) ذکر کرده است.
کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال گزیده اى دارد با نام پاداشها و کیفرها که آقاى على افراسیابى 161 حدیث از احادیث روح بخش معصومین (ع) را در دو بخش «پاداشها» و «کیفرها» گزینش و ترجمه کرده است.
«کیفر بسیارى از گناهان» ترجمه آخرین خطبه پیامبر (ص) است و از کتاب ارزنده فوق با ترجمه استاد غفارى انتخاب و با تحقیق و ویرایش مختصرى به صورت جداگانه چاپ شده است.

معرفی اجمالی نویسنده

ابوجعفر محمدبن علی مشهور به "شیخ صدوق" از بنیانگذاران فقه شیعه و عالم و محدث بزرگ که در قرن چهارم هـ ق، در شهر قم به دنیا آمد. پدر بزرگوارش "علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی" از برجسته ترین علما و فقهاء آن زمان بود. شیخ صدوق دوران کودکی و نوجوانی و جوانی را در دامان علم و فضیلت و زهد و تقوای پدر خود گذراند و از محضر پدرش، کسب علم و دانش کرد و به علت هوش و استعداد فوق العاده اش، قبل از 20 سالگی توانست هزاران حدیث و روایت با سلسله سند آنها را به حافظه خودش بسپارد و به مضامین آنها عمل کند. شیخ صدوق تا سن 23 سالگی در زمان غیبت صغری امام زمان (ع) زندگی کرد و دوران نیابت 2 نفر از نواب اربعه را درک کرد. از طرفی دوران زندگیش با حکومت چند تن از خلفای عباسی یعنی از زمان مقتدر عباسی آمیخته بود. سال 355 هـ ق به بغداد رفت، بزرگان و علما از او استماع حدیث داشتند. طبق فرموده شیخ حر عاملی و بعضی دیگر از اهل فن، نظیر او در کثرت علم و حفظ و ضبط آثار و اخبار اسلامی، دیده نشده است.
تألیفات او تا حدود 300 کتاب و مرجع استنباط احکام و استفاده فقهای بزرگوار و خدمات دینی برجسته او، در احیای آثار ائمه اطهار جای هیچ شک و شبهه ای نیست. شیخ صدوق در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم نظیر بوده است. بنا به قرائن تاریخی اکثر کتب شیخ صدوق تا قرون پنجم و ششم هجری موجود بوده و در دسترس علماء قرار داشته است. لکن در دوران ما جز تعدادی محدود، کتابی از این کتب باقی نمانده است.
مسأله دیگر در آثار شیخ صدوق ابتکار جالب او در تبویب روایات و موضوع بندی آن است. به طوری که به جز چند کتاب وی که به صورت کتاب جامع حدیث، (مانند من لایحضره الفقیه) تدوین شده است، بقیه آثار او معمولا با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی است که در آن رشته موجود بوده است. همانند معانی الاخبار، علل الشرایع، خصال، توحید و....

خصائص تألیفات شیخ صدوق (ره)

یکی از خصائص تألیفات شیخ صدوق عربی بودن آنها می باشد. یک علت آن ضعف زبان آن روز بوده است که چندان قدرت و فصاحتی نداشت تا جوابگوی تعبیرات علمی باشد؛ چنانچه پس از هزار سال هم هنوز نمی توان بعضی از اصطلاحات فقهی و فلسفی را به زبان فارسی منتقل نمود و چاره ای جز بیان به لغت عربی نیست مخصوصا آنکه کتب صدوق بیشتر متن روایات بوده و گفته و نظر شخصی کمتر دارد و برای امانت همان بهتر بوده به عربی نگاشته شود منتهی عربی ساده و شیوایی که همه از آن بهره مند می گردند و از پرداختن سجع و قافیه در آن پرهیز شده است.
از دیگر خصائص تألیفات شیخ آن است که در اصول عقاید و معارف پیرامون اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کلامی و استدلالات منطقی نگشته و روش ساده و بی پیرایه شریعت و پیغمبر اکرم (ص) و جانشینان (ع) او را که به زبان ساده و برهانها همگانی فهم و استدلالات عقلی آفاق و انفسی بوده به کار بسته است و همانطور که پیشوایان دین در عین آنکه می توانستند مطالب خود را در قالب اینگونه استدلالات و اصطلاحات ریخته و بیان کنند و نکردند شیخ هم مسلما از چنین قلمی بهره مند نبوده و عالما و عامدا استدلالات قرآنیه و اخبار ائمه معصومین را کافی دانسته و به کار می بسته است چون برای ادای این گونه تعبیرات برای همگان زبان و قلمی بهتر از آن نمی توان یافت.
این دانشمند بزرگ در اواخر عمر در شهرری اقامت داشت و در سال 381 هـ ق، در حدود سن 70 سالگی در همان شهرری، وفات کرد و مزارش در ابن بابویه در نزدیکی مرقد حضرت شاهزاده عبدالعظیم می باشد.

ساختاربندی کتاب

کتاب اول: ثواب الاعمال
این کتاب شامل 15 بخش می باشد که از جمله مطالب بخشها به شرح زیر می باشد:
1. بخش اول ← ثواب اذکار:
- ثواب ذکر لااله الاالله
- ثواب یکبار تسبیحات اربعه
- ثواب صدبار سبحان الله
2. بخش دوم ← آنچه مربوط به طهارت و نماز است:
- ثواب وضو برای نماز مغرب
- ثواب مسواک زدن
- ثواب تراشیدن مو
3. بخش سوم ← آنچه مربوط به حج و عمره است:
- ثواب به جا آوردن حج یا عمره
- ثواب آنکه با شخص حاجی مصافحه کند
4. بخش چهارم ← آنچه مربوط به روزه است:
- ثواب شخص روزه دار
- ثواب روزه ماه رجب
5. بخش پنجم ← آنچه مربوط به زیارت و عزاداری است:
- ثواب زیارت قبر امام حسین (ع)
- ثواب احسان به دوستان اهل بیت (ع)
6. بخش ششم ← آنچه مربوط به قرآن و تلاوت آن است:
- ثواب قاریان قرآن
- ثواب کم حافظه ای که با کوشش بسیار قرآن را یاد می گیرد
7. بخش هفتم ← آنچه مربوط به ثواب تلاوت هر سوره است.
8. بخش هشتم ← حسنات و اعمال نیک:
- ثواب آنکه از گناهان کبیره بپرهیزد
- ثواب دانشجو و طالب علم
9. بخش نهم ← آنچه مربوط به حقوق و احسان و صدقه است:
- ثواب خوشحال ساختن مؤمن
- ثواب آنکه گرسنه ای را سیر کند
10. بخش دهم ← آنچه مربوط به صدقه و بخشش و انفاق است:
- ثواب قرض الحسنه دادن به مؤمن
- ثواب صدقه در روز
11. بخش یازدهم ← آنچه مربوط به اداء حق مؤمن است:
- ثواب یاری کردن برادر مؤمن
- ثواب رفع پریشانی مؤمن
12. بخش دوازدهم ← ذکر و دعا و صلوات:
- دعای وقت خواب و ثواب آن
- ثواب صلوات
- ثواب دعا در پنهانی
13. بخش سیزدهم ← آنچه مربوط به انگشتری است:
- ثواب به دست کردن انگشتر عقیق
14. بخش چهاردهم ← آنچه مربوط به فضایل اخلاق است:
- ثواب تواضع و فروتنی
- ثواب کسب حلال
15. بخش پانزدهم ← آنچه مربوط به بیماری و موت و زیارت قبور و گرفتاریهاست:
- ثواب مؤمنی که بیمار شود
- ثواب یک شب سردرد کشیدن
کتاب دوم: عقاب الاعمال
این کتاب شامل ابوابی می باشد از قبیل:
- کیفر آنکه بمیرد و امام خود را نشناسد
- کیفر ترک صلوات در نماز
- کیفر شهادت دادن به ناحق
- کیفر آنکه غسل جنابت را ترک کند
- کیفر آنکه عیب جویی مؤمنین کند
- کیفر خوردن گل
- کیفر آنکه با خواندن قرآن کسب روزی کند.