تأثیر دین اسلام بر اندیشه های قبل از اسلام

با مقایسه اندیشه‏ های ما قبل اسلام در قلمرو کشورهای اسلامی می‏توان‏ فهمید که اسلام چه جهش عظیمی در اندیشه‏ ها در جهت عمق و وسعت و لطف و رقت به وجود آورده است، اسلام از مردمی که بت یا انسان و یا آتش را می‏پرستیدند و بر اثر کوتاهی اندیشه مجسمه‏ های ساخته دست خود را معبود خود قرار می‏دادند و یا خدای لایزال را در حد پدر یک انسان تنزل می‏دادند و احیانا پدر و پسر را یکی می‏دانستند و یا رسما اهورامزدا را مجسم‏ می‏دانستند و مجسمه اش را همه جا نصب می‏کردند، مردمی ساخت که مجردترین‏ معانی و رقیقترین اندیشه ‏ها و لطیف‏ترین افکار و عالیترین تصورات را در مغز خود جای دادند.
چطور شد که یک مرتبه اندیشه ‏ها عوض شد، منطق‏ها تغییر کرد، افکار اوج‏ گرفت، احساسات رقت یافت و متعالی شد و ارزشها دگرگون گشت؟ سبعه معلقه و نهج البلاغه دو نسل متوالی هستند، هر دو نسل‏ نمونه فصاحت و بلاغت ‏اند، اما از نظر محتوی تفاوت از زمین تا آسمان‏ است. در آن یکی هر چه هست وصف اسب است و نیزه و شتر و شبیخون و چشم‏ و ابرو و معاشقه و مدح و هجو افراد، و در این یکی عالیترین مفاهیم انسانی.