خاموشی یا عدم خاموشی وجدان

گاهی مشاهده می شود عده ای از افراد که دارای وجدان صحیح می باشند، وجدان خود را پایمال می کنند. همچنین ممکن است عده ای از افراد برای زمان طولانی وجدان خود را از فعالیت باز دارند ولی بکلی از بین نبرند. گروه دیگری آنچنان از فعالیت وجدان جلوگیری نموده اند که گویی شرایط وجود آنان، عوامل انعقاد و تکوین وجدان را با خود نیاورده است. انسانهایی هستند غیر از این انسانها و به طور خلاصه تنوع افراد انسانی در پدیده وجدان بی شباهت به تنوع آنان در پدیده تعقل نیست. نظر ما درباره این مسأله مثبت است و حقیقتا عده ای از افراد انسانی پیدا می شوند که از فعالیت وجدان خود بکلی جلوگیری نموده که متعاقبا این جلوگیری رفته رفته وجدان را بکلی نابود می سازد و این مسأله منحصر به وجدان نیست، حتی نیروی تعقل و تجسم و اراده و سایر نیروهای درونی ما از همین قبیل است.
و به طور کلی می توان گفت شرایط تکوین تعقل و وجدان و اراده و تصمیم و تجسیم و تداعی معانی و غیرذلک را همه انسانها با خود می آورند ولی در هنگام به کار بردن و از لحاظ عوامل محیطی و اجتماعی و غیرذلک تغییرات و دگرگونیهایی را ایجاد می کنند، و می توان گفت پس از تکوین یا در حین تکوین نیروهای مزبور، خود ما برزرگترین عامل هستیم.
اگر کسی که قدرت تعقل بسیار عالی دارد، از محیط مناسب به آن کنار زده و در جایی زندگی کند که وسائل تفکر و تعقل خارجی وجود نداشته باشد، کم کم قدرت تعقل را از دست خواهد داد. معذلک پیش بینی قطعی در تشخیص اینکه آیا مثلا وجدان در این انسان بکلی از بین رفته است یا نه، فوق العاده دشوار است زیرا به طور فراوان دیده می شود که بعضی از انسانها تا مدت زیادی از فعالیت یک یا چند قسمت از نیروی روانی شان محروم بوده اند ولی ناگهان با پیش آمدن بعضی از عوامل و انگیزه ها همان نیروی خاموش شده به فعالیت می پردازد و گاهی دیده شده است که نیروی مفروض از حیث فعالیت شدیدتر و عمیق تر شروع به کار می نماید و اینکه بعضی از متفکرین می گویند «وجدان اخلاقی یک واکنش ساختگی نیست، بلکه عمیق ترین عامل طبیعت بشری است و اشخاص با وجود تظاهرات گوناگون نمی توانند فعالیت این وجدان را خاموش نموده و نابوده کنند» احتیاج به تامل بیشتری دارد، زیرا استحکام وجدانی فی نفسه جای تردید نیست و حقیقتا می توان وجدان را یکی از نیروهای بسیار مستحکم درونی انسان معرفی نمود، ولی اینکه هیچ گاه از نظر مشاهدات خارجی زایل و نابوده نشود صحیح نیست، زیرا در هر دورانی «چنگیز» های کوچک و بزرگ و «نرون» های قوی و ضعیف وجود داشته اند.