مسائل عرفان نظری

عرفان نظری مبتنی است بر مبانی علمی. در این شعبه فکری آثار عالمان و متفکران اسلامی ارج و وزن بسیار دارد، و می تواند شاهد نیرومندی باشد بر نضج عقلی در یکی دیگر از شعبه های فرهنگ اسلامی. هنگامی که این عرفان را با عرفان های دیگر اقوام مقایسه می کنیم به عمق اندیشه اسلامی و علمیت روش و قدرت ذهنی مسلمین بهتر پی می بریم. در این رشته با مسائلی از این دست برمی خوریم که در سطحی عمیق گشته است:
تقسیم علوم به علوم ظاهری و باطنی. سبب اختلاف امم. شناخت محدودیت سیر فکری و عدم محدودیت سیر قلبی. موضوع علم التحقیق (عرفان علمی). شناخت مهمات علم و عمل. شناخت مقامات. که مقامات شامل ده مرتبه است: بدایات، ابواب، معاملات، اخلاق، اصول، اودیه [وادیها]، احوال، ولایات، حقایق و نهایات. هر یک از این ده مرتبه و ده مقام، شامل ده مرحله است، که مجموع آنها صد مرحله خواهد بود: در عرفان اسلامی، شناخت نظری و پرداخت عملی این صد مرحله، به دقت، مطرح گشته است. از جمله در «شرح منازل السائرین» از ملاعبدالرزاق کاشی اقتضاء و انواع آن. امتناع مضادیات میان شیء و ثمر آن. امتناع مشابهت تامه میان شیء و ثمر آن (امتناع تکرار در وجود). شناخت وجوه قلب. شناخت ظهور و بطون. امتناع شناخت شیء از وجه مغایر. نسبت تأثیریه. معرفت وجود مطلق. معرفت توحید. وحدت، احدیت و واحدیت. صادر اول. وجود عالم. منشأ کثرت ها. صفات حق به اعتبار وجود و به اعتبار تعلق. مشیت ذاتیه. محبت الاهیه و محبت کونیه. اقتران وجود به اعیان ثابته و ماهیات. حضرات خمس. حقیقت اسماء و صفات. اسماء ذات و اسماء صفات و اسماء افعال. وجه عدم تناهی مراتب استکمال. مرتبه جمع و وجود. حقایق اصلیه و حقایق فرعیه. وجود عینی و تعین آن. مراتب وجود عام. بیان مراتب نکاح (اجتماع و ترکیب). عالم مثال. جسم کل و صورت عرش و صورت کرسی. ظهور عوالم و موالید. مظاهر کلیه حقایق اصلیه و اسماء الاهیه. احکام زمان. ثبوت محبت میان حق و خلق. احکام و اسرار توجه حبی به حق. سر دعا. شناخت جهت حجابی و جهت کاشفیت در اشیاء و مظاهر. تقسیم علم و شناخت. ادراک اشیاء به ادراک تام و به ادراک ناقص. فرق مظاهر و ظواهر. حجاب قلبی و انواع آن. انواع معرفت حق. علم شهودی و علم اعتقادی. علم مودی به عمل. سر تکلیف و مجازات. تمامیت قرآن و شریعت محمدی در هدایت و بی نیاز ساختن از دیگر راهها و مسلک ها. مرتبه کمال انسانی. انسان کامل و خواص او. سیر معنوی و طبقات سائران. شناخت غرض از خلقت انسان. اجناس عالیه موجودت از نظر عرفانی. عالم صغیر و عالم کبیر...
این بود رئوسی چند از مسائل عرفان نظری در فرهنگ و تمدن اسلامی که به دست متفکران مسلک مسلمین با نضج علمی تمام مطرح گشته است. این مسائل را بر پایه مباحث کتاب «مصباح الانس» آوردیم.