وضعیت اجتماعی مردم بصره

بصره در سال هفدهم یا شانزدهم هجری برای سکونت سپاهیان ساخته شد. لیکن به تدریج شهری بزرگ گشت. بصره چون در کنار نهر واقع و به دریا نزدیک بود موقعیت بازرگانی داشت. برای همین است که ساکنان این شهر را مردمی جز آنان که به کوفه روی آوردند، تشکیل دادند. از قبیله ها آنان که در بصره ساکن شدند بیشتر مصریان بودند. عمر در دوران خلافت خود کوشید که حکومت شهر را به یمانیان بسپارد. به این جهت ابوموسی اشعری را حاکم آنجا ساخت. او می خواست با چنین انتخابی از تعصبات قبیله ای اندکی کاسته گردد.
بصره پنج قسمت بود و هر خمسی را قبیله ای داشت: ازد، تمیم، بکر، عبدالقیس و عالیه (بطون قریش). چنانکه می بینیم بیشتر این قبیله ها عدنانی هستند. عثمان هم چند سالی ابوموسی را در شغل خود نگاه داشت سپس او را بر کنار کرد و عبدالله ابن عامر را امارت داد. با رفتن پسر عامر بدین شهر پایگاه امویان در آنجا قوی گشت. علی (ع) پس از رسیدن به خلافت پسر عامر را از بصره عزل کرد و عثمان ابن حنیف را ولایت داد. اما عبدالله چندان که می توانست با خود مال برداشت و نزد معاویه رفت. همین که طلحه و زبیر از علی (ع) جدا شدند و به عایشه پیوستند بصره را برای مرکز فعالیت خود انتخاب کردند.
با رسیدن جدایی خواهان به بصره بین آنان و مردم شهر گفتگو درگرفت و سپس اختلاف افزایش یافت و سرانجام قرار گذاشتند تا رسیدن علی (ع) به این شهر با هم کاری نداشته باشند ولی شبی مهمانان ناخوانده به حاکم شهر حمله کردند و او را زدند. سپس به بیت المال تاختند و چهل تن از نگاهبانان آنان را کشتند. و زمام شهر را در دست گرفتند. با رسیدن علی (ع) و بی ثمر ماندن گفتگوهای دو طرف جنگ در گرفت و سرانجام بصره شکست خورد و گروهی بسیار از مردم شهر کشته شدند. چنانکه کمتر خانه ای بود که عزیزی را از دست نداده باشد. این نخستین جنگ بود که در حوزه مسلمانی برپا گشت. شکست بصره اثری عمیق در روحیه مردم به جا نهاد و پس از این جنگ بود که بیشتر مردم شهر هواخواه عثمان گشتند چنانکه کوفه از علی (ع) طرفداری می کرد. چون علی (ع) کشته شد و معاویه حکومت را در دست گرفت کوشید تا آتش این کنیه توزی ها را چندان که بتواند در جهت سود خود روشن سازد. مصریان بصره و گروهی از یمانیان را به سوی خود جلب کرد چون پس از مرگ معاویه عراق بر ضد حکومت یزید برخاست و حسین بن علی را دعوت کرد در پاسخ نامه ای که حسین به مردم بصره نوشت تنها دو قبیله درخواست او را پذیرفتند اما آن دو قبیله هم نتوانستند به موقع بیاری او بشتابند.