عقل گرایی و غنای آثار شیخ مفید

روزگار شیخ مفید، دوره ی اوج مباحث و استدلالهای عقلی است، در فرهنگ اسلامی. متکلمان و متفکران زبردستی در آن دوره، و پیش از آن، به هم رسیده بودند که مباحث اعتقادی و علم کلام اسلامی را به اوج رسانیده بودند. مایه های تفکر و استدلال و تحلیل و شناخت در آثار آنان به قدری زیاد و متنوع و عمیق است که بحق می توان برخی از آنان را در شمار فلاسفه آورد.
وسعت دامنه ی تحلیلات عقلی و استدلال های کلامی، موجب می شد که علمای برجسته ی مذاهب، تا سر حد توان و امکان، به معلومات عقلی و قدرت تحلیل عقلانی مسائل مجهز باشند. نگاهی به آثار شیخ مفید، و درگیری های او با متکلمان زبردست زمان، و رساله هایی که در رد و تحلیل آثار و افکار گروه وسیعی از آنان نوشته است، به خوبی نشان می دهد که متبحرترین و مقتدرترین متفکر اسلامی بوده است.
آری، در علم کلام اسلامی و تفکرات اعتقادی کمتر کسی به پایه ی او می رسد، با وجود بزرگانی که در این رشته، در میان مذاهب اسلامی، به هم رسیده اند. قدرت عقلانی این متفکر و نابغه ی عظیم، در پنج بعد نمودار گشته است:
1- رد آراء متکلمان مخالف و مقابله با آنها.
2- نقد عقلی و آراء عالمان موافق.
3- تهذیب و تنظیم علوم اسلامی
4- تنوع و بسیاری آثار و نوشته ها در مسائل گوناگون علمی و استدلال.
5- تأکید شدید بر مسئله ی رهبری و فلسفه ی سیاسی در اسلام.
شیخ بزرگوار مفید، در همه ی جنبه های یاد شده، دارای مقامی است بس ارجمند. بنابراین آنچه درباره ی او و مقام او گفته اند درست است. نظیر اینکه: «آراء و عقاید شیعه در تألیفات او گرد آمده و محفوظ مانده است.» یا: «او را بر هر دانشمندی حقی است.»
یا: «او بود که علم اصول فقه را منقح کرد.»
یا آنچه علامه شیخ فضل الله زنجانی، بر اساس مآخذ گفته است:
مقام و مرتبه ی علم پس از مقام و مرتبه ی نبوت جای دارد....
و عالمان عامل، که صاحب دو فضیلت و جامع دو سعادت (علم و عمل) شده اند، و بسیار اندکند، دارای مزیتی بزرگند، و نسبت به دیگران امتیازی آشکار دارند. به این دلیل که این دسته از عالمان، جان خود را در راه خدا نهاده اند و برای به دست آوردن خشنودی خداوند، کوشش های بسزا کرده اند.
تا آنجا که نگهبانان دین و نوامیس دین شدند، و پاسداران مرزهای شریعت و حدود خدایی و زبانهای گویای حق و شمشیرهای بران حقیقت. اینانند که دامان تعالیم دین را، از آلودگیهای تحریف غالیان، و نسبتهای نادرست باطل گویان، و توجیه های نادانان پاک داشتند، و پاک می دارند.
یک تن از این یگانگان روزگار، که فرهنگ تشیع، در دهه های آخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، به وسیله ی او درخشیدن گرفت، و طاق بلند معارف شیعه از او آزین یافت، شیخ جلیل اعظم، و رئیس مقدم، شیخ ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان بغدادی عکبری است، مشهور به «مفید» -روحش شاد باد- زندگانی وی سراسر آکنده بود از علم و عمل و کوشش و تلاش، و بهره گرفتن و بهره رساندن، تا آنجا که همه ی فضیلتها در او گرد آمد.
نزد ده ها تن از مردان علم و حاملان آثار اسلامی عصر خویش شاگردی کرد، تا خود استاد مسلم شد، یعنی موثق ترین محدث زمان، و فقیه ترین مردمان و آگاه ترین همه از علم و اعتقادات و کلام، و احوال رجال و راویان احادیث، و همچنین آگاه از اخبار و تواریخ و شعرشناسی و...
از نظر زندگی عملی نیز چنین بود که نماز بسیار می خواند، و روزه بسیار می گرفت، و صدقات بسیار می داد و خضوع و فروتنی بسزا داشت.
بیشتر روزگارش به ترویج مذهب، و دفاع از حق، و مبارزه ی علمی با مخالفان می گذشت، چه معتزله، و چه مرجئه، و چه اشاعره، و خوارج و... و همچنین فرقه های منحرف شیعه، مانند زیدیه و واقفه و... گواه این مطالب، اخبار مجالس مناظرات اوست در موضوعات مختلف که در کتابها محفوظ است.
در روزگار شیخ مفید، شهر بغداد، که مرکز کشور پهناور اسلامی بود، پر بود از طرفداران مذاهب گوناگون و صاحبنظران و بحث آفرینان آن فرقه ها. و همواره مجالس گفتگو میان آنان دایر بود، و مجامع بحث و درگیری، یکی پس از دیگری برپا می گشت. و بسیار می شد که این مجالس در نزد خلفا و دیگر صاحبان نفوذ و قدرت تشکیل می یافت، و ارباب نظر و علمای اعتقادات حاضر می شدند، و درباره ی مسائل اختلافی و عقاید مذهبی، و همچنین دیگر مسائل اصول و فروع، به گفتگو و مجادله می پرداختند، چنانکه در کتابهای تاریخ و سیره ضبط است.
و در همه ی این مجالس و محافل، چون شیخ مفید حاضر می گشت، و مناسبت پیش می آمد، وارد میدان بحث می شد، و درباره ی مذهب تشیع، با همه ی آنان به مناظره می پرداخت، و درگیر می گشت، و اشکالات همه را رد می کرد و به همه ایرادی که بر شیعه داشتند پاسخ می گفت، و از یکی یکی نظرات مذهبی دفاع می نمود، و با فهم نیرومند، و نظر دقیق و دل نترس و زبان باز، و بیان زیبایی که داشت، بر همه چیره و پیروز می گردید.
البته بحثهای اعتقادی و مذهبی شیخ مفید، و دفاع های او از مذهب، منحصر به مناظرات شفاهی نبود، بلکه به وسیله ی نوشتن کتاب و گفتن جزوه نیز به رد کردن مخالفان و روشن کردن شبهه های آنان می پرداخت، و در تألیفات خویش آراء بزرگترین صاحبنظران و متکلمان و بحث آفرینان فرقه ها را مورد انتقاد و رد قرار می داد. وسعت و تنوع دامنه ی کاروی و اهمیت آن در مسائل یاد شده، از ملاحظه ی اسلامی تألیفات او، که در کتابهای رجال و زندگینامه ها و فهرستها ثبت شده است، به خوبی مشهود است.
در کشکول بحرانی نیز، درباره ی شیخ مفید چنین آمده است: کمتر دلیلی و مطلبی، درباره ی مسائل گوناگون مربوط به امامت و اثبات آن، از قرآن و حدیث، و مبانی عقلی و نقلی، در کتب عالمان شیعه (که پس از مفید آمده اند) یافت می شود، که در کتابها و نوشته های او نباشد، اگرچه هب صورت اشاره. و این موضوع بر هر کس که کتابهای او را خوانده باشد روشن است. «و این رتبه ای است که خداوند به هر کس خواهد دهد». و چگونه شیخ مفید چنین نباشد، یا اینکه او همان کسی است که از ناحیه ی مقدسه ی حضرت حجت بن الحسن العسکری (ع) به منشورهایی چند (توقیعات) مفتخر شده است.