نسبیت و تکامل اجتهاد

اثر بینش های متوالی و متکامل در هیچ جا به اندازه مسائل فقه محسوس و مشهود نیست. بر فقه اسلامی ادوار و اطواری گذشته است. در هر دوره ای طرز تفکر و بینش خاصی حکم فرما بوده است. اصول و قواعد استنباط امروز با هزار سال پیش و هفتصد سال پیش متفاوت است. علمای حدود هزار سال پیش نظیر شیخ طوسی قطعا مجتهدان مبرزی بوده اند و توده مردم بحق از آنان تقلید و پیروی می کردند. طرز تفکر و نوع بینش آنها از کتاب هایی که در فقه و مخصوصا اصول نگاشته اند کاملا پیداست. کتاب عده شیخ طوسی که در «اصول» است و طرز تفکر و نوع بینش او را نشان می دهد، اکنون در دست است اما از نظر فقهای عصرهای اخیر، آن نوع بینش و آن طرز تفکر منسوخ است زیرا بینش های نو تر و عمیق تر و وسیع تر و واقع بین تر از آن آمده و جای آن را گرفته است؛ همچنان که پیشرفت دانش های حقوقی و روانشناسی و جامعه شناسی در عصر حاضر امکان تعمق های بیشتری در مسائل فقهی به وجود آورده است.
اگر کسی بپرسد آیا علمای آن عهد و آن عصر با آن بینش و آن طرز تفکر، مجتهد بوده اند و توده مردم حق داشته اند از آنها تقلید و پیروی کنند و بینش آنها را ملاک تشخیص مقررات اسلامی قرار دهند، جواب مثبت است. باز اگر بپرسد آیا اگر در این عصر دانشجویی بخواهد تمام کتاب ها و تألیفات و آثار بعد از قرن چهارم و پنجم را نادیده بگیرد و خود را در قرن پنجم فرض کند، همان مطالعاتی را انجام دهد که علمای زمان شیخ طوسی انجام می داده اند و همان بینش و همان طرز تفکر را پیدا کند که آنها پیدا کرده اند، آیا چنین شخصی واقعا مجتهد است و توده مردم حق دارند از او تقلید و تبعیت کنند، جواب منفی است. چرا؟ چه فرقی هست میان این شخص و میان مردم قرن پنجم؟ فرق اینجاست که آنها در عصری زندگی می کرده اند که آن بینش تنها بینش موجود بوده است و این شخص در عصری زندگی می کند که بینش های کامل تری جانشین آن طرز بینش و آن طرز تفکر شده است و آن نوع بینش و آن طرز تفکر منسوخ شده است. از اینجا به خوبی می توانیم بفهمیم که اجتهاد یک مفهوم «نسبی» و متطور و متکامل است و هر عصری و زمانی بینش و درک مخصوصی ایجاب می کند. این نسبیت از دو چیز ناشی می شود: قابلیت و استعداد پایان ناپذیر منابع اسلامی برای کشف و تحقیق و دیگر تکامل طبیعی علوم و افکار بشری و این است راز بزرگ خاتمیت.