تناسب بین آهنگ آیات با محتوای آن

بعضی از سوره های قرآن از نظر آهنگ مختلف است. به کوتاهی و بلندی سوره هم چندان مربوط نیست و حتی به کوتاهی آیه هم خیلی ارتباط ندارد. آهنگ های آیات شریفه قرآن مختلف است و این اختلاف آهنگ ها بستگی دارد به محتوا و مضمون. مثلا آهنگ سوره حمد که حالتش فقط حالت عبادت و مناجات با خداوند و انقطاع بنده با خداست آهنگ مخصوصی است، خیلی نرم و ملایم، خیلی خاضعانه و عابدانه: «الحمد لله رب العالمین* الرحمن الرحیم* مالک یوم الدین* ایاک نعبد و ایاک نستعین* اهدنا الصراط المستقیم؛ ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است. آن هستی بخش مهربان، صاحب روز جزا، (بارالها) تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم. ما را به راه راست هدایت فرما. (فاتحه/ 1-6) حتی سوره توحید هم که سوره بسیار کوتاهی است و آیاتش گاهی دو یا سه کلمه است باز چون فقط ثنای خداوند است آهنگ آن همان آهنگ نرم و ملایم است: «قل هو الله احد* الله الصمد* لم یلد و لم یولد* و لم یکن له کفوا احد؛ بگو خدا یگانه یکتاست. خدایی که همه نیاز به او برند. نزاده و زاده نشده است. و نه هیچ کس همتا و همگون اوست.».
ولی گاهی یک آیه مثلا می خواهد یک حکم شرعی کلی فقهی را بیان کند، آن خیلی به اصطلاح ساده تر (است) و اغلب آیات خیلی طولانی آیاتی است که بیان یک سلسله احکام می کند یعنی یک ماده قانونی را بیان می کند، آن باز لحن و آهنگ دیگری دارد: «یا ایها الذین آمنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه و لیکتب بینکم کاتب بالعدل؛ ای مؤمنان! هنگامی که (خواستید) به قرض و نسیه معامله کنید، آن را تا سررسیدی معین بنویسید و نویسنده ای میان شما (سند معامله را) به درستی بنویسد.» (بقره/ 282) که طولانی ترین آیه قرآن است، یا: «حرمت علیکم امهاتکم و بناتکم و اخواتکم...؛ و بر شما حرام است ازدواج با مادران و دختران و خواهران و...» (نساء/ 23) و آیاتی از این قبیل که زیاد هم داریم، آیات احکام در قرآن، اینها آهنگ دیگری دارد.
(همچنین) آیات تهدیدآمیز آهنگ دیگری دارد، خیلی خشونت بار و تند است و اغلب این گونه آیات، هم کوتاه است و هم رعایت سجع در آنها بیشتر شده. این نکته که آیات قرآن دارای آهنگ های مختلف است و هر آهنگی با محتوای آن آیات تناسب دارد و در این جهت نهایت دقت و مراقبت شده، از مطالب تازه ای است که در عصر اخیر به آن توجه کرده اند و خیلی توجه خوبی است.
در میان کتاب هایی که در این زمینه دیده ام و به فارسی هم درآمده است بهترین کتاب (می دانم کتاب های دیگر هم هست، من ندیده ام، شاید هم بهتر باشد) کتابی است که مرحوم آیتی خودمان ترجمه کرده اند (خدا او را بیامرزد)، کتاب "مرآة الاسلام" طه حسین. شاید این کتاب آخرین کتاب یا جزو آخرین کتاب های طه حسین باشد. اوایلی که شرکت انتشار تأسیس می شد در جلساتی که مرحوم آقای آیتی هم بود و شرکت می کردیم راجع به اینکه چه کتاب هایی خوب است تألیف یا ترجمه بشود از جمله پیشنهاد شد کتاب مرآة الاسلام ترجمه بشود و مرحوم آقای آیتی قبول کردند که ترجمه کنند و ترجمه کردند به نام "آئینه اسلام".
این کتاب فصلی دارد تحت عنوان "قرآن". آن فصل را مخصوصا بخوانید. همین مطلبی را که الان من عرض می کنم در آنجا نسبتا خوب بیان کرده و سراغ سوره های مختلف قرآن رفته و محتوای این سوره ها و آهنگ آیات را در نظر گرفته و بعد می گوید ببینید چگونه تناسبی هست میان آهنگ های مختلف این آیات و محتواهایی که هست. مثلا آنچه که در سوره "والطور" خواندیم، با شدت خیلی فوق العاده ای است: «والطور* و کتاب مسطور* فی رق منشور* و البیت المعمور* و السقف المرفوع* و البحر المسجور* ان عذاب ربک لواقع* ما له من دافع؛ سوگند به طور و سوگند به کتاب نوشته شده، در ورقی سرگشاده و سوگند به بیت المعمور و سوگند به سقف برافراشته، و سوگند به دریای آکنده و افروخته، که بی تردید عذاب پروردگار تو واقع شدنی است. آن را هیچ بازدارنده ای نیست.» (طور/ 1-8). سوره «اقتربت الساعة و انشق القمر؛ قیامت نزدیک شد و ماه بشکافت.» (قمر/ 1) هم همین طور است ولی با روح خاصی.