خطابه و موعظه در نهج البلاغه

خطابه و موعظه هر دو ضروری و لازم است، در نهج البلاغه از هر دو استفاده شده است، مساله عمده موقع شناسی است که هر کدام در جای خود و به موقع مورد استفاده واقع می شود. خطابه های مهیج امام علی (ع) در موقعی ایراد شده که احساسات باید برافروخته شود و طوفانی به وجود آید و بنیادی ظالمانه برکنده شود آنچنانکه در صفین در آغاز برخورد معاویه، خطابه ای مهیج و آتشین ایراد کرد. معاویه و سپاهیانش پیشدستی کرده بودند و شریعه را گرفته بودند و کار آب را بر امیرالمؤمنین و یارانش دشوار ساخته بودند.
امیرالمؤمنین کوشش داشت که حتی الامکان از برخورد نظامی پرهیز کند و می خواست از طریق مذاکره به حل مشکلی که معاویه برای مسلمین ایجاد کرده بود بپردازد اما معاویه که سودایی دیگر در سر داشت فرصت را غنیمت شمرد و تصاحب شریعه را موفقیتی برای خود تلقی کرد و از هر گونه مذاکره ای خودداری نمود. کار بر یاران علی سخت شد، اینجا بود که می بایست با یک خطابه حماسی آتشین، طوفانی ایجاد کند و با یک یورش دشمن را عقب راند. علی برای اصحاب خود چنین خطابه سرود:
«قد استطعموکم القتال، فاقروا علی مذلة و تاخیر محلة، او رووا السیوف من الدماء ترووا من الماء فالموت فی حیاتکم مقهورین، و الحیاة فی موتکم قاهرین. الا و ان معاویة قاد لمة من الغواة و عمس علیهم الخبر حتی جعلوا نحورهم اغراض المنیه؛ اینان از شما خوراک جنگ می طلبند، پس یا به خواری و عقب افتادگی تن دهید، یا تیغ ها را از خونشان سیراب کنید تا از آب سیراب شوید؛ که مرگ در زندگانی شکست آمیز شماست، و حیات در مرگ پیروز و افتخار آمیز شما. به هوش باشید که معاویه گروهی اندک از گمراهان را به دنبال خود کشانده و اخبار را از آنان پوشیده داشته، تا جایی که فداکارانه گلوهای خود را هدف تیر مرگ ساخته اند». (خطبه 51 نهج البلاغه)
این جمله ها کار خود را کرد، خونها را به جوش و غیرتها را در خروش آورد. شام نشده شریعه در اختیار یاران علی قرار گرفت و یاران معاویه به عقب رانده شدند. اما مواعظ علی در شرائط دیگر انجام یافته است. در دوره خلفا و مخصوصا در زمان عثمان بر اثر فتوحات پی در پی و غنائم بی حساب و نبودن برنامه خوب برای بهره برداری از آن ثروتهای هنگفت و مخصوصا برقراری اریستوکراسی و حکومت اشرافی و بلکه قبیله ای در زمان عثمان، فساد اخلاق و دنیا پرستی و تنعم و تجمل در میان مسلمین راه یافت، عصبیتهای قبیله ای از نو جان گرفت، تعصب عرب و عجم بر آن مزید گشت، در میان آن غوغای دنیا پرستی و غنیمت و آز و کامجوئی و تعصب تنها فریاد ملکوتی موعظه ای که بلند بود فریاد علی بود.
عناصری که در مواعظ علی (ع) وجود دارد عبارتند از تقوا، دنیا، طول امل، هوای نفس، زهد، عبرت از احوال گذشتگان، اهوال مرگ، اهوال قیامت و غیره.